De maakbare maatschappij is geïndividualiseerd?

De maakbare maatschappij was ooit een van de stokpaardjes van het socialisme. Extreme voorbeelden zijn te vinden binnen het gedachtegoed van het communisme en het maoïsme, die beiden de samenleving als maakbaar ervaren. Hoewel in het Westen uiteindelijk het liberalisme als (zelfbenoemde) winnaar na de Tweede Wereldoorlog tevoorschijn is gekomen, is ook bij ons het idee van de maakbare maatschappij diep geworteld.

Door het liberalisme te omarmen is het geen verrassing dat het idee van een maakbare maatschappij steeds verder terug gedrukt lijkt te worden. Soms lijkt het alsof ze al helemaal van het toneel is verdwenen. Het is ook zeker zo dat het -in mijn ogen nog al naïeve- idealisme is verdwenen. Zo is het idee dat de gehele bevolking hoog opgeleid kan, en vooral ook wil zijn wel verleden tijd. De illusie dat alles maakbaar is wordt dan ook niet meer openlijk genoemd. Toch sluimert het nog door onze samenleving, en misschien wel sterker dan ooit.

De individualisering van de maakbaarheid
In de afgelopen tien tot twintig jaar lijkt het idee van een maakbare maatschappij zich volstrekt te hebben verweven met het individualisme; de maakbare mens. Dit is voornamelijk in het verantwoordelijkheidsgevoel terug te vinden. Als alles maakbaar is, dan betekent het dat een gebrek, het maken van een fout, terug te voeren is op menselijk falen, onkunde of onwil.

Ben je lelijk? Dan kun je daar wat aan doen. Doe je dat niet, dan is dat je eigen schuld. Wordt er een misdaad begaan, zoals de moord op een klein kind, dan is niet alleen de dader schuldig. Nee, ook de hulpverlener die het voorval niet voorkwam. Bij uitzending naar het buitenland is de militair die zijn beroep uitoefent individueel verantwoordelijk. Niet de maatschappij als geheel of een groep, maar het individu is de schuldige. Inmiddels lijkt het erop dat ook als je minder stevig in de huidige maatschappij staat, dit je eigen schuld is. Van armoede tot ouderdom.

Het is niet meer denkbaar dat er iets fout gaat zonder dat er een schuldige aan te wijzen is. Alles is immers maakbaar en controleerbaar, dus dan is er ook altijd een schuldige. Iets wat in mijn ogen mensen dwingt steeds voorzichtiger te zijn. Als je iets fout doet, of betrokken bent bij iets dat fout uitpakt, kan je kop rollen. Zeker zaken die men vanuit idealisme doet krijgen daardoor minder aantrekkingskracht. Word maar liever geen gezinsvoogd, word geen soldaat, word niet arm, word niet lelijk geboren, word niet oud. Waar wij ons eerder als samenleving verantwoordelijk voelden, ben je nu individueel verantwoordelijk.

De ironische tegenstelling
De meest ironische tegenhanger is dat de staat en diens politici, juist de omgekeerde weg bewandelen. Zij die de maatschappij vertegenwoordigen lijken met de individualisering juist steeds minder eigen verantwoordelijkheid te hoeven nemen. Als men waarschuwt dat een politicus tot haat en meer gevaar in de samenleving aanzet dan reageert men verontwaardigd. Het volk biedt dan ineens absolutie aan, de politicus heeft geen persoonlijke verantwoordelijkheid. Zowel op nationaal vlak, als internationaal bij Bush. Het laatste is ook, zij het in mindere mate, zichtbaar dat de direct betrokken militairen die in Irak martelden veroordeeld zijn, maar zij die de opdracht gaven nooit ergens verantwoordelijk voor zijn gehouden. Hoewel dit laatste zich op de rand begeeft en ook tot maatschappelijke verontwaardiging leid.

In eigen land is het inmiddels zo dat, wanneer de staat probeert de samenleving als geheel aan te sturen en verantwoordelijkheid neemt, het als betutteling wordt gezien. Vaak omdat men bang lijkt te zijn de individualisering echt aan te pakken. Het blijft bij wensen als verbod op snoep bij de kassa in de supermarkt of andere heilloze oplossingen waar het individu juist wel eigen verantwoordelijkheid mag dragen.

De balans tussen individu en samenleving lijkt nog niet te zijn gevonden. Misschien wordt deze door deze politiek zelfs verder uit balans gedreven? Aan de ene kant ben je niet verantwoordelijk voor basale dingen waar je wel direct invloed op hebt, aan de andere kant kun je genadeloos worden neergeslagen voor zaken die buiten jouw controle liggen.

Geen oproep tot soft beleid
Het functioneren als samenleving ontneemt natuurlijk niemand eigen verantwoordelijkheid in zaken waar men duidelijk zelf schuld aan heeft. Bijvoorbeeld als men een misdaad pleegt moet er gestraft worden. Ik pleit dan ook niet voor een vrijwaring van eigen verantwoordelijkheid doordat we allemaal ontoerekeningsvatbaar pleiten of dat er voor alles begrip moet worden getoond. Maar de zaken lijken inmiddels wel uit balans.

De mens is echter geen perfect wezen. Al in de oudheid waarschuwde Aristoteles dat men niet de fout moet maken te denken dat het ‘zuivere denken’ voor de mens is weggelegd. Dit is echter wel de eis die men bij ons als individu nu legt. Waar de psychologie inmiddels het oorspronkelijke beeld dat de mens primair uit rede bestaat en emoties een “vervelende bijzaak” zijn, uit de cognitieve revolutie heeft bijgesteld, lijkt de maatschappij steeds meer nadruk te leggen op het feit dat elk individu enkel volgens de pure reden behandeld – en dus ook vervolgd – dient te worden.

Het maakbare individu
Het socialistische idee van de maakbare maatschappij is niet verworpen door het liberalisme, maar omarmd, ingekapseld en geïndividualiseerd. Het idee dat je alles kan maken, en dus ook individueel verantwoordelijk bent voor falen is immers ook onderdeel van de liberale beginselen. Het traditionele liberalisme richt zichzelf hierbij echter volledig op het individu. Je bent voor je eigen daden verantwoordelijk. Door het idee van de maakbare samenleving te op te nemen zien wij nu ook individuele verantwoordelijkheid voor maatschappelijke zaken. Het individu wordt op maatschappelijk niveau verantwoordelijk gehouden en men eist ook van het individu om deze verantwoording te nemen; van de gezinsvoogd voor de rechter tot spaarlampen indraaien.