De wereld breekt open

Je schrijft niet zo maar, tegenwoordig. Als je boek af is, presenteer je de tekst voor vrienden, familie en zo mogelijk welgezinde recensenten. Soms overkomt het je dat je daarvoor wordt genodigd. Dat kan een belasting zijn: stel je voor dat het boek niet deugt. Maar in deze impressie is dat niet het geval: het boek is boeiend en relevant. Wim de Ridder is econoom en futuroloog. Hij presenteerde onlangs zijn nieuwe boek, “De wereld breekt open“, in een innovatie-onderneming BLOEI, in Ouderkerk. De redenering die in het boek besloten ligt is de volgende.

De ICT revolutie loopt ten einde. Binnen 10 jaar volgt de tijd van nanotechnologie, genetica en robotica. Maar voordien zullen de gevolgen van de ICT revolutie zich op uiteenlopende gebieden van het maatschappelijk leven nog manifesteren.

De wereldeconomie zal de komende jaren fors groeien. De opkomende economieën groeien met meer dan 10 % per jaar,(China, Brazilië, India) hetgeen karakteristiek is voor de laatste fase van een technologische golfbeweging. Deze groei komt door de voortdurende kostenverlaging van ICT producten en diensten. Hierdoor worden veel basisproducten steeds goedkoper, wordt de armoede in de opkomende economieën minder en verschuift de economische macht naar het Oosten.

De gevolgen van de nanotechnologie en de wet van Moore voor de energieproblematiek zijn ongekend: als een verdubbeling van de productie van zonne-energie, gedurende een reeks van jaren mag worden verwacht, dan is het opraken van de fossiele brandstoffen binnen 16 jaar geen probleem meer. Dat is een stoutmoedige stelling: tot zover over “peak oil”…

De economische groei in het westen wordt geremd door de traagheid waarmee de maatschappij zich aanpast aan de veranderingen.  De economische crisis en recessie wordt geweten aan de onbalans in de overheidsfinanciering in westerse landen en aan systeemfouten, gebrek aan legitieme regels en moraliteit in de financiële sector.

Inmiddels zijn de opkomende economieën op verschillende terreinen pioniers van de nieuwe tijd. Zij passen veel westerse kennis intelligent toe en nemen steeds vaker de leiding in de nieuwe ontwikkelingen. Chinese accu’s en zonnecellen zijn inmiddels dominant op de wereldmarkt, veel elektrische auto’s komen er vandaan en robots zijn behalve van Japan ook veelbelovende producten van andere Aziatische landen. China is de werkplaats van de wereld en heeft nog wel milieuproblemen; maar aan oplossingen wordt in hoog tempo gewerkt.

Maar er verandert nog meer. In het afgelopen ICT tijdperk is kennis openbaar bezit geworden. De oorzaak ligt bij de wetenschappers. Zij maken deel uit van netwerken waarin zij niets liever doen dan anderen te laten weten waar zij mee bezig zijn. Tegelijkertijd hebben ze elkaar hard nodig om zelf tot prestaties te kunnen komen.

China mag over 10 jaar de grootste economie van de wereld zijn, maar ook dit land kan zich geen kennis toe-eigenen om deze vervolgens duur te verkopen. Met de allerlaatste ontdekkingen kan alleen tijdelijk voordeel worden behaald. Bedrijven kunnen hun kennis steeds moeilijker beschermen; octrooien en patenten nemen in belang af. De muziekindustrie is al door internet geveld, vele andere activiteiten zullen volgen. Onlangs werd bericht dat winkelcentra binnenkort de invloed van on-line verkoop zullen merken, door sluitingen en herstructurering. Nu informatie en kennis voor vrijwel iedereen beschikbaar is, wordt de wereld ‘nog platter’.

Informatietechnologie staat aan de wieg van de netwerksamenleving zoals die de afgelopen decennia is gevormd. Communicatie tussen mensen is extreem toegenomen, niet in de laatste plaats door de zeer lage kosten van telecomdiensten. Nu pas zien we de gevolgen ervan in de actieve rol van consumenten in bijvoorbeeld teleshopping. Tot in de politiek breken de sociale media door.

Toen een scholieren actiecomité een massale demonstratie wilde op het Museumplein, lukte dat sneller dan de bezorging van de brief met de aankondiging van de demonstratie ten stadhuize: 50.000 mensen haal je sneller bij elkaar dan dat een brief wordt bezorgd.

Het boek ‘de wereld breekt open’ beschrijft ook een methode hoe de gevolgen van deze veranderingen voor bedrijven en instellingen kunnen worden ‘ontdekt’. Omdat de afzonderlijke stukjes van de puzzel bekend zijn, kan met enig modelleren het totaalbeeld worden opgemaakt. De ontdekkingsreis moet goed worden voorbereid, want  te vaak wordt  bezweken voor de verleiding om te zoeken naar de successen uit het verleden die een garantie zouden zijn voor successen in de toekomst.

Architect Richard Buckminster Fuller zei ooit: “We are prisoners of our own metaphors, metaphorically speaking…” Een andere Amerikaan, Lippmann, had het over “pictures in our head”. Een boeiende metafoor is die van de zeester en de spin: organisaties als een spin kunnen een paar pootjes missen, maar niet de kop. De zeester kun je in twee stukken hakken en beide helften redden zich wel. De Spanjaarden slaagden er enige eeuwen geleden niet in de Apachen te onderwerpen, omdat zij geen hiërarchie hadden en zeer beweeglijk waren. Pas in de 19e eeuw lukte het: door de Apache vee te geven, werd een vast verblijfplaats en een hiërarchie in de samenleving nodig. Daarmee werden de onoverwinnelijke Indianen plotseling kwetsbaar. Zo gaat het ook met organisatievormen in het tijdperk van internet.

De politiek houdt zich bezig met de vraag wat niet meer kan en wat minder moet. Dat is bijna tragisch te noemen. Het zelf organiserend vermogen, met de hulpmiddelen van de ICT is de nieuwe kracht voor verandering in de samenleving.

De oude tegenstelling overheidsinterventie versus vrije markt is verouderd geraakt. De VNG confereert ook wat af over bestuurlijke organisatie: in Flevoland zegt ineens iemand:

“De maatschappij verandert, ook als gevolg van ICT. We blijven maar vasthouden aan de schaal- en kerntakendiscussie. Relateer het eens aan de kansen die de e-overheid biedt, waarbij de vraag welk onderdeel van de overheid het aanbiedt veel minder aan de orde is.”

Zo is het maar net: de Ridder heeft voorgesteld de dienstverlening binnen het kader van de Wmo, bijvoorbeeld de huishoudelijke zorg opnieuw te organiseren met behulp van ICT. Dat is een boeiend denkbeeld: terug naar de basis van een vrager en een aanbieder, met de mogelijkheid van ruimtelijke nabijheid. Om een bejaarde even elastische kousen aan te doen, moet je geen kilometers reizen. Met een marktplaats-achtige programmatuur, schep je lokale verbindingen in de samenleving. Die zijn van groot belang, bij beheersing van kosten in de gezondheidszorg, de strijd tegen de eenzaamheid enzovoort. De huidige regering zelfs ziet die kans: buurtzorg is een kernpunt uit de zorgparagraaf.

Maar het bestaande is nog altijd de vijand van het nieuwe. Als je de Ridder hebt gehoord en gelezen weet je: dat zal niet lang meer duren.

Het boek: ‘De wereld breekt open, strategisch inspelen op de nieuwe tijd’ is verschenen bij Pearson Education Benelux en is voor € 27,95 te koop bij de gespecialiseerde boekhandel en bij de bekende internetboekwinkels.

O. Brafman, R. Beckstrom, “The Starfish and the spider”, the unstoppable power of leaderless organizations, New York, 2006