Het katholieke onderwijssysteem dat ik in mijn jeugd onderging was zo rigide dat ik mij nu alleen maar kan afvragen hoe het mogelijk is dat 333 jaar na de grote onderwijshervormer Comenius een dergelijke vorm van onderwijs nog gegeven kon worden. Comenius was een onderwijshervormer en een pansophist, die de maatschappij radicaal wilde hervormen via een nieuwe onderwijs methode: leraren moesten aandacht besteden aan de beleving van het kind en de manier waarop het leerde. Het was een van de methoden die hij uiteenzette in ‘The Grote Didactiek’ en in ‘The School van de Jeugd’. Maar zo lang als ik mij kan herinneren was dat precies wat ontbrak. Al vanaf mijn tijd op de Sint Josef lagere school in Born, Limburg associeerde ik school en leren met verveling en plichtmatige repetities. Dat gevoel van verveling wakkerde op het Bischoppelijke College in Sittard een zo mogelijk nog grotere weerzin aan tegen studeren. Uiteindelijk ben ik nog voor het einde van het vijfde leerjaar van school gegaan. De vreugde in en leergierigheid naar kennis die Comenius beoogde als een leidend licht in het hart van het kind te ontbranden heb ik inmiddels gelukkig weer hervonden. Tegenwoordig werk ik als bioinformaticus aan genetisch onderzoek voor Yale University, een universiteit met een van de meest indrukwekkende bibliotheken en collecties van de wereld. In de waan en naam van de roos dwaal ik soms langs de stille en eindeloze rijen boeken in de ‘Stacks’. Ik voel de pansofische sensatie en het besef dat zelfs meer dan 10 jaar katholieke onderwijsmethodes de zin en betekenis van de menselijke Rede en het licht van Prometheus niet hebben kunnen doven.
Jan Ámos Komenský (1592-1670), beter bekend als Comenius, was een Tsjech geboren en getogen in Bohemia, een land- en geloofsgenoot van de grote hervormer Jan Hus (1372-1415) en Michael Sendivogius (1566-1636) de geroemde twaalfde adept van Michael Maier (1568-1622). Bovenal is hij de schoolboeken in gegaan als de grote hervormer van het Europese onderwijs. Hij pleitte ervoor aardrijkskunde en natuurwetenschappen in het school curriculum op te nemen, dat onderwijs in de kinderjaren moest beginnen en voor iedereen gelijkelijk toegankelijk moest zijn. Zijn invloed geldt tot op de dag van vandaag wat onder andere blijkt uit het gedachtengoed van organisaties als UNESCO, het COMENIUS programma van de EU of de Comenius prijs van UNESCO, maar ook uit onderwijs methodes zoals de Montesori methode.
Comenius werd geboren in een tijd van relatieve autonomie voor Bohemia onder de verlichte keizer Rudolph II, en Comenius was een devoot geleerde en lid van de Boheemse Broederschap (Unitas Fratrum), de eerste hervormde kerk in Europa die de leer van Hus predikte. Maar het was ook de tijd van de pest en de 30-jarige oorlog (1618-1648) tussen het katholieke Habsburg van de Jesuiet Ferdinand I en de Protestante Duitse prinsen, en dat God er een satanisch genoegen in schept om de mens op de proef te stellen ondervond ook de toegewijde Comenius.
Comenius was vanaf zijn 6e jaar wees nadat zijn vader en moeder stierven aan de gevolgen van de pest die door Europa waardde. Na de veldslag van Witte Berg in 1620 tussen Ferdinand I en de Winterkoning Frederick kwam er een einde aan de tolerantie van de Boheemse Broederschap en Comenius vluchtte naar Polen. In Leszno vond hij asiel en werkte er aan ‘De Open Poort der Talen’ (Janua linguarum reserate) dat in 1631 gepubliceerd werd en hem aanzienlijke roem bracht. Op uitnodiging van Samuel Hartlib (1595-1662) vertrok hij in 1641 naar Engeland om aan de hervorming van het Engelse onderwijssysteem te werken en stond hij er aan de wieg van de Royal Society (1660). Maar hij moest zijn werk in Engeland afbreken als gevolg van het uitbreken van de Engelse Burgeroorlog en vertrok op uitnodiging van de Nederlander Lewis de Geer (1587-1652) naar Zweden waar hij aan schoolboeken werkte op commissie. In 1648 werd hij door de Beheemse Broederschap tot bisschop gekozen, hij zou de laatste bisschop zijn van zijn kerk. In 1654 keerde hij terug naar Leszno, waar hij in 1655 de verkeerde kant in de Zweeds-Poolse oorlog koos en opnieuw moest vluchten. Op uitnodiging van de Geer vertrok hij naar Amsterdam waar hij tot aan zijn dood in 1670 zou werken en wonen. Hij ligt begraven in de Waalse Hervormde Kerk in Naarden.
Comenius was niet alleen een onderwijshervormer maar misschien wel vooral en vooreerst een Rozenkruiser. Rozenkruiser is een omstreden en veelbesproken term maar sinds de Britse historica Frances Yates (1899-1981) haar boek ‘The Rosencrucian Enlightment’ publiceerde wordt er ruwweg een gedachtengoed onder verstaan waarbij de hervorming van geloof en maatschappij op Protestantse leest en het zoeken naar de essentie van God middels Zijn Schepping ofwel de Natuur centraal staan.
De Vrijmetselarij en de Orde van het Rozenkruis, de Verlichting, de Engelse Revolutie, de hervorming van de astrologie door de heliocentrale wetten van Kepler, Descartes, Bacon, Newton, in essentie worden zij gedreven door eenzelfde mystiek en hervormd Christendom dat teruggrijpt op mystieke, pre-Christelijke tradities als de Corpus Hermetica, een mystieke theologie die meer in overeenstemming met de Rede, de Natuur en Jezus Christus was dan het machtsbeluste en decadente paapse katholicisme. Tussen 1614 en 1616 verschenen er 3 manuscripten waarvan de concensus tegenwoordig aanneemt dat de auteur Johann Valentin Andreae (1586-1654) is:
– Fama Fraternitatis (1614) of de Aankondiging,
– Confessio Fraternitatis (1615) of de Bekentenis, en
– Het Chemische Huwelijk van Christian Rosenkreutz (1616).
Rosenkreutz is een legendarische Duitser die al vroeg naar het Oosten reist en daar kennis opdoet van de Oosterse mysterieen en leer. Terug in Duitsland sticht hij de geheime genootschap de Broederschap van het Rozenkruis volgens de legende, die pas na 120 jaar geopenbaard werd. De beweging die aldus werd gevormd vond veel aanhang onder geleerden en alchemisten, gesteund door de verlichte keizer Rudolph II.
Het was een religieus-politieke beweging die als uiteindelijk doel de omverwerping van Rome voorstond. Wie weet hoeveel meer vreugde ik tijdens mijn schooljaren had gekend voor leren op mijn Weg van het Licht als de papen de slag bij Witte Berg hadden verloren.
cr – rc
Achtergrond:
Brian P. Copenhaver, Hermetica, the Greek Corpus Hermeticum en the Latin Asclepius (1992)
Frances Yates, The Rosicrucian Enlightment (1971)
Ralph White e.a., The Rosecrucian Enlightment revisited (1999)
Literatuur:
Umberto Eco, De Slinger van Foucault (1988)
Links:
Waalse Kerk in Naarden
Comenius Museum + Comenius Mausoleum
Corpus Hermetica
Rosencrucian Archive
Fama Fraternitatis (1614)
Confessio Fraternitatis (1615)
chemical wedding of christian rosenkreutz (1616)
Alchemische teksten
Gutenberg Project
Tsechisch Archief in Nederlands
Reacties (7)
Prachtig! Nu eindelijk weet ik ook waar dat standbeeld van Comenius is gebleven!
Het beeld stond in mijn jeugd, waarin ik ook murw werd gemaakt met repetities en boekenlijsten juist een aversie voor literatuur aanwakkerde (alleen had ik gelukkig niet dat verdomde kutholieke geloof erbij), in mijn jeugd dus, stond die Comenius onder een dikke laag duivenstront in een verdomhoekje net buiten de Naarder-Vesting. Ik heb er ook nog Vaclav Havel een krans zien leggen, maar sindsdien was voor mij het beeld zoek.
Het lijkt erop dat ze zijn lichaam eraf hebben gezaagd (het beeld was ruim 3 meter hoog) en alleen de buste voor de kerk gezet.
Echt interessant.
Nooit eeder iets van gemerkt. Nieuw, dus.
ah, dan wist je vast ook niet dat comenius natuurlijk ook bekend is vanwege zijn uitvinding van de komijnekaas in 1663??
Volgens een oud alchemistisch proces uiteraard …
Leuk stukje, erg interessant allemaal, vooral over de Rozenkruisers en consorten.
Ik denk dat onderwijs valt en staat met degene die het aan de man/vrouw probeert te brengen, ondanks hoe goed of slecht of revolutionair een idee is. Had ik bijvoorbeeld gedurende mijn schoolperiode de Franse leraar gehad die ik in het 1e jaar had, dan had ik slecht cijfer gehad voor mijn examen. Gelukkig kreeg ik vanaf het 2e jaar een bevlogen lerares, die mij zo wist te inspireren en te interesseren, dat ik met een 8 op D-niveau slaagde. Mijn hele schoolperiode (ook op een katholieke school overigens) vond ik maar een weinig inspirerend (leren uit boeken, strak in de kaders) en intereseeerde mij geen ene fuck. Uiteindelijk ben ik cum laude geslaagd door vier weken voor mijn eindexamen door de boeken te bladeren (met als voornaamste reden dat ik nu eindelijk wel eens van die klote school af wilde). Tot grote verbazing van een Nederlandse lerares overigens, want die dacht dat ik alleen maar een lastig punkertje met een grote bek was. Ik snap wel dat er een soort basis nodig is maar de wijze van is voor mij cruciaal (ook al haal ik met gemak alleen hoge cijfers, als het te makkelijk gaat, verlies ik mijn interesse en zal het dus op een andere wijze gebracht moeten worden anders haak ik af wegens het ontbreken van enige uitdaging). Dus voor mij geldt hetzelfde als voor jou: wie weet hoeveel meer vreugde ik tijdens mijn schooljaren had gekend voor leren … als …. Uiteindelijk is het toch allemaal ‘goed gekomen’, zonder – de voor mij nog steeds waardeloze – briefjes.
Volgens mij had de verveling die je ervoer op de middelbare school niets te maken met katholieke rigiditeit, maar eerder met het onderwijssysteem. Het systeem had namelijk niets te meken met geloof, maar eerder met methode. Waarschijnlijk zou een Montessori-school beter bij je hebben gepast, hoewel ik dit ook betwijfel, aangezien je in die jaren nogal graag de kont tegen de krib gooide.
@lilith, dat is precies het punt, de onderwijs methode zou ruimte moeten bieden voor een gedifferentieerde aanpak, klassikaal is grootste kutzooi die er ooit is uitgevonden, maar waarschijnlijk erg goed voor het kweken van middelmatige, volgzame burgers.
Ik heb op een montessorischool gezeten. Was erg leuk op zich, maar iets meer gedrild worden voor het harde leven op de middelbare school was wel prettig geweest.
“Huiswerk? Wat is dat?”