Gratis meesterwerk: De verlatene

RECENSIE - Deze zomer bespreekt Marc van Oostendorp elke donderdag een gratis te downloaden meesterwerk uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Deze week: ‘De verlatene. Een roman uit het Joodsche leven‘ van Carry van Bruggen, uit 1910.

Het gevoel van verlatenheid is nooit zo krachtig in het Nederlands uitgedrukt als in Carry van Bruggens debuutroman uit 1910. Een arm Joods gezin van rond de eeuwwisseling valt uit elkaar zonder dat iemand er iets aan kan doen. Wie zich na het dichtslaan van het boek niet voor altijd een beetje allener voelt, heeft geen hart.

Het boek begint en eindigt met de beschrijving van een seideravond aan de vooravond van het Pesachfeest. Het eerste feest is nog warm: ondanks het onbegrip van het dorp gaat het gezin Lehren op in het feest waarmee de uittocht uit Egypte gevierd wordt. Aan het eind van het boek doet de vader het gezinsfeest in zijn eentje over tot de dood erop volgt.

De vader is daarmee misschien de verlatene van de titel, maar tegelijk heeft hij zelf misschien juist zijn voer kinderen verlatenen. Zijn God, en vooral: zijn godsdienst, heeft hij nooit vaarwel willen zeggen. Vooral nadat zijn vrouw overleed, trok hij zich juist steeds verder terug in een orthodoxie die voor zijn kinderen, net als voor de rest van zij n dorp, niet meer vol te houden was.

Dochter Esther associeert het Jodendom vooral met armoe en probeert op 16-jarige leeftijd te ontsnappen door met een rijke zestiger (de vieste man uit de Nederlandse literatuur van de vroege twintigste eeuw) mee te gaan, tot ze beseft dat de man niet met haar zal trouwen en dat de gojse beau monde haar nooit zo volwaardig zal erkennen, dat het haar mogelijk zal zijn om op arme Joden neer te kijken.

Zoon Daniël associeert het Jodendom op zijn beurt vooral met slaafse en onnadenkende volgzaamheid van tradities uit een lang vervlogen tijd. Hij probeert er door te studeren boven uit te klimmen en kan het niet met zijn geweten in overeenstemming brengen om te huichelen dat hij nog in het Jodendom gelooft. Tot hij er achter komt dat hij wel het Jodendom kan willen verlaten, maar dat antisemitische medestudenten het toch weer bij hem terug komen brengen.

De andere twee kinderen, Jozef en Roosje, zijn minder opstandig, maar raken ondanks zichzelf langzaam maar zeker toch los van de steeds strengere vroomheid van hun vader, die op zijn beurt geen uitweg ziet dan zelf dan nog maar sterker vast te houden aan de tradities. Ook elkaar kunnen de kinderen niet meer bereiken: ze spatten letterlijk alle kant op uit die ooit zo veilige kern.

Iedere Jood uit een orthodox milieu is in het modere Nederland een verlatene, zei Carry van Bruggen — in 1910.

Volgende week: De stille kracht, van Louis Couperus.