ACHTERGROND - Gorgias was een tijdgenoot van Protagoras en geldt als de vader van de retorica: de kunst van het spreken. Hij was dan ook beroemd om zijn redevoeringen, waarin hij allerlei nieuwe stijlfiguren introduceerde, en andere uitwerkte: de zogenaamde ‘gorgiaanse figuren’. Iedereen die zich in de Oudheid wilde bekwamen in de welsbesprekendheid, zou die bestuderen, nog eeuwenlang.
Gorgias schreef ook over de kunst van het argumenteren. In zijn studies over de argumentatieleer verdedigt hij vaak expres onconventionele en soms ronduit absurde stellingen: het ging hem dan ook niet om het waarheidsgehalte van de stellingen zelf, maar om de argumentatie te kunnen bestuderen en oefenen.
Provocaties
Daarnaast schreef Gorgias een filosofische onderbouwing voor het belang van de retorica, provocerend getiteld Over het niet-zijnde of over de natuur. In dit werk ging hij uit van vier stellingen, die hij dit keer waarschijnlijk niet alleen maar als absurditeiten aanvoerde, maar uiterst serieus nam. Hier komen ze:
- Er bestaat niets.
- Zelfs als er al iets was, dan zouden wij het niet kunnen kennen.
- Zelfs als we iets zouden kunnen kennen, dan konden we het nog niet in woorden uitdrukken.
- Zelfs als dat zou lukken, dan zouden mensen het niet kunnen begrijpen.
Wat moeten we hier nu weer mee? Het wordt misschien duidelijker met een voorbeeld. Laten we ons eens richten op iets alledaags als kleur en dan de stellingen van Gorgias in omgekeerde volgorde daarop toepassen:
Wat is een kleur? Stel dat we bijvoorbeeld de kleur paars konden omschrijven, dan nog zou een volledig kleurenblind persoon nooit werkelijk begrijpen wat paars is. En hoe moet dat trouwens, een kleur omschrijven? Daar zijn uiteindelijk geen woorden voor. Paars is … tja … paars?
Daarbij, wat de kleur objectief gezien is, wordt met het kijken ernaar nog niet duidelijk. Misschien ziet iedereen die kleur wel heel anders. Mijn innerlijke ervaring van de kleur ‘blauw’ kan wel eens heel anders zijn dan die van iemand anders. Is het dan wel mogelijk om een kleur echt te ‘kennen’? Misschien bestaat er wel niet eens zoiets als een ‘objectieve’ kleur.
Geen objectief uitspreekbare waarheid
Gorgias stelde dus dat er geen objectieve uitspreekbare waarheid bestaat. Volgens hem is echte kennis dan ook niet mogelijk. Er zijn slechts meningen. Ook een waarneming is volgens Gorgias uiteindelijk maar een mening. En mensen hebben hun meningen – althans volgens Gorgias – vooral om emotionele redenen.
Er is een manier om de menselijke meningen te veranderen: door mensen ‘te betoveren’ met behulp van woorden. Woorden hebben de kracht mensen te beïnvloeden en te overtuigen. Gorgias vergelijkt het met misleiden en zelfs met overweldigen.
Omdat meningen niet zozeer rationeel maar emotioneel zijn, kunnen we mensen het best overtuigen met emotionele teksten en argumentaties. Daarom legde Gorgias zich ook toe op het bestuderen en uitwerken van stijlfiguren.
[Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God, dat een introductie biedt tot de filosofische stromingen van de oude wereld. Het hele boek is hier te bestellen.]