De Midden-Stoa (2): Poseidonios van Rhodos

In de derde eeuw v.Chr. kregen de Academie van Plato en de Peripatetische school van Aristoteles gezelschap van nieuwe filosofische stromingen, zoals het Cynisme, de Cyreense School, het Epicurisme, de Stoa en de Skepsis. Het was onvermijdelijk dat er ook combinaties zouden komen. Karneades was een eerste voorbeeld. De Midden-Stoa is een tweede.

Panaitios’ leerling Poseidonios van Rhodos, overleden in 51 v.Chr., hield vast aan het oude stoïcijnse idee van de totale samenhang. Juist in deze visie, waarin de wereld een redelijk geheel vormt dat ademt volgens de wetten van de natuur, vindt de Stoa volgens Poseidonios haar kracht. Hij is daarmee dus strakker in de leer dan zijn leermeester.

Poseidonios deed dan ook veel onderzoek naar natuurverschijnselen. Hij reisde heel het toenmalige Romeinse Rijk af en begaf zich daar zelfs buiten, om op verschillende locaties metingen van getijden en hemellichamen te kunnen verrichten. Hij schreef ook een geschiedenis van de mensheid waarin hij het belang van de geografie benadrukte: volgens Poseidonios waren de karakters en de daden van volken en mensen te verklaren uit die omstandigheden.

Rationeel of irrationeel

De vroege stoïcijnen hadden gemeend dat de hele wereld op een rationele en logische wijze was geordend, en dat de mens dat daarom ook wel zou zijn. Zoals we in eerder zagen, vonden ze dat negatieve emoties een gevolg waren van een beoordelingsfout, veroorzaakt door een tekort aan kennis. Ook Panaitios hield aan die analyse vast, en was op dit punt weer erg orthodox stoïcijns.

Hoewel zijn leerling Poseidonios over het algemeen strakker in de leer was, wijkt hij in deze kwestie daar vanaf. Volgens hem heeft de menselijke natuur ook een irrationele component in zich. Irrationaliteit is niet anti-natuurlijk, zoals de vroege stoïcijnen hadden gemeend. De menselijke geest bestaat nu eenmaal uit verschillende elementen. Niet alleen de ratio, ook de passies en het temperament spreken mee. En die kunnen in conflict zijn met kennis, haar zelfs negeren, ja zelfs omverwerpen.

Dat onze passie, ons temperament en onze ratio soms met elkaar botsen is logisch. Ze kennen andere uitgangspunten. Het is volgens Poseidonios de bedoeling van de filosofie deze elementen weer met elkaar te laten rijmen als ze met elkaar in strijd zijn.

Dus: in plaats van onszelf proberen te genezen van negatieve emoties volgens de methode van de vroege stoïcijnen, dus louter door kennis te zoeken, moeten wij ons tevens richten op het bereiken van innerlijke harmonie. Hiermee laat Poseidonios zien dat hij beïnvloed is door Plato, die ook verschillende elementen van de ziel onderkent en zo de innerlijke strijd van mensen verklaart.

Een Griek tussen de Romeinen

Poseidonios van Rhodos was als Griek zeer positief over de Romeinen. Hij beschouwde Rome als een belangrijke én noodzakelijke stabiliserende factor in het hele wereldgebeuren. En dat kwam erg goed uit, want zo zagen de Romeinen zichzelf ook het liefst.

Wat verder bijdroeg aan de acceptatie van de Midden-Stoa door de Romeinen was de levenskunst die eruit voortvloeide. Daarin lag de nadruk op soberheid, orde en plichtsbetrachting. Dat sloot weer goed aan bij de traditionele Romeinse waarden, zoals Cato de Oudere die had verdedigd.

Hoe deze waarden te verenigen waren met de wijze waarop het almachtige Rome zich ondertussen op het wereldtoneel gedroeg, vereiste wel een typisch staaltje Romeinse logica. De Romeinen bleven hun rijk dan wel uitbreiden door middel van oorlogen, maar deden dat omwille van de wereldvrede, ziet u: zij brachten immers stabiliteit in de wereld. Helemaal ongelijk hadden ze daarin trouwens niet. Het Romeinse Rijk heeft inderdaad enige stabiliteit gebracht.

Balans

Enfin, al met al zien we dat de filosofen van de Midden-Stoa niet zozeer met nieuwe gezichtspunten kwamen, als wel dat ze de wetenschappelijke stand van zaken in de stoïcijnse filosofie inpasten. Met een zekere mildheid integreerden ze afwijkende inzichten van andere filosofen, en bovendien brachten ze de Stoa naar Rome.

Hun manier van filosoferen beviel de Romeinen zeer. Met name Poseidonios van Rhodos had een grote invloed op de Romeinse filosofen aan het begin van onze jaartelling, zoals Cicero en Seneca. Het is alsof de Griekse Midden-Stoa de filosofie voor Romeins gebruik had klaargezet.

Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.