Scaligers portret in Leiden
Sommigen zullen Huygens, Boerhave, Van der Waals of Brouwer de grootste geleerde noemen die ooit in Nederland leefde, maar ik denk eerlijk gezegd dat de totaal vergeten Joseph Justus Scaliger (1540-1609) nog net een tikje belangrijker was.
Zijn oeuvre is, net als dat van de apostel Paulus, te vergelijken met een tijdbom: in beide gevallen gaat het om ogenschijnlijk eenvoudige innovaties die pas na enige tijd leidden tot een explosie van vrijheid. In het geval van Paulus gaat het om de simpele constatering dat alle christenen onderling gelijk moeten zijn, een constatering die in de christelijke tijd steeds weer werd herhaald en eerst leidde tot verbetering van de positie van slaven en uiteindelijk tot het einde van de slavernij. De Leidse geleerde Scaliger hield zich bezig met de chronologie van de Oudheid, maakte een einde aan het autoriteitsgeloof en ontketende de secularisering van het wereldbeeld.
Het probleem was al een kleine eeuw oud toen Scaliger zich ermee begon bezig te houden. Het was ontstaan toen de Renaissance-geleerde Giovanni Nanni een reeks teksten uit de Oudheid had gepubliceerd, die alle het gelijke van de Bijbel bevestigden en (met één uitzondering) alle vervalst zouden blijken te zijn. De hele zestiende eeuw zocht men naar criteria om kaf en koren te scheiden, en één instrument was de inconsistente chronologie van Nanni’s materiaal.
De preciezere dateringen vormden een belangrijke verbetering van onze kennis van de Oudheid, maar er is meer aan de hand. De lijst van farao’s die de Egyptische priester Manethon had opgesteld, was namelijk wel heel erg lang en liet zich moeilijk harmoniseren met de informatie uit de Bijbel. Er zouden bijvoorbeeld al farao’s zijn geweest vóór de Zondvloed, en hoewel dat op zich niet kon worden uitgesloten, was het wel vreemd dat de Egyptenaren geen enkele herinnering bewaarden aan deze ramp en in plaats daarvan dachten dat de reeks van koningen ononderbroken was. Scaliger concludeerde dat de autoriteit van de Bijbel, die hij voor geloofszaken accepteerde, zich beperkte tot religie. In zijn beroemde brief aan Christina van Lotharingen uit 1615 zou Galilei, die het oeuvre van Scaliger natuurlijk kende, dit standpunt overnemen.
Scaligers boeken, De emendatione temporum (1583) en de Thesaurus temporum (1606), zijn tegenwoordig nagenoeg onleesbaar, maar ze veranderden de wereld. Het idee dat de Bijbel niet op alle terreinen het laatste woord vormde, markeert niets minder dan het begin van wat is getypeerd als ‘de secularisering van ons wereldbeeld’ en ‘de radicale Verlichting’. Veel invloedrijker kunnen wetenschappelijke resultaten niet zijn. Zo beschouwd is Scaliger de grootste geleerde die ooit in Nederland leefde.
Reacties (7)
Ik heb het genoegen mogen smaken om twee jaar geleden in Leiden een lezing bij te wonen van Anthony Grafton over deze wetenschapper, ter gelegenheid van zijn 400ste sterfjaar. Zeer boeiend.
Galilei, die het oeuvre van Scaliger natuurlijk kende
Het woord ‘natuurlijk’ is hier op zijn minst twijfelachtig.
Overigen mis ik een lijstje van mensen die door hem beïnvloed zijn en die hem beïnvloed hebben. Beetje wetenschapshistoricus heeft dat. Toch? Zelfs in die tijd – juist in die tijd – stond men niet alleen.
En wat was het resultaat op de kudde gelovigen en de managers in het vaticaan? Ik bedoel maar, de self-fulfilling public relationscampagne die religie uiteindelijk is, bepaalde uiteindelijk wàt er waar was, en hoe onontkoombaarheden soepel werden heringepast is de vorige waarheid.
Als ik zie dat heden ten dage voor veel personen de aarde nog altijd maar 6000 jaar is, lijkt Scaliger niet echt met onhoudbare noodzaak overgenomen te zijn in de kerkelijke handleiding.
Het stukje zelf is natuurlijk heerlijk, al was het maar dat er iemand is op Sargasso die Paulus en de Klerkenkliek ernstig neemt.
Leuk artikel. Enig minpuntje is dat Jona het gebruikt om zijn persoonlijke geloofsovertuigingen te promoten.
“In het geval van Paulus gaat het om de simpele constatering dat alle christenen onderling gelijk moeten zijn, een constatering die in de christelijke tijd steeds weer werd herhaald en eerst leidde tot verbetering van de positie van slaven en uiteindelijk tot het einde van de slavernij.”
In tegenstelling tot Scaliger zou dat dan geen paar honderd jaar, maar zeventienhonderd jaar op zich hebben laten wachten. Vreemd: tijdens het gehele Romeinse rijk had men slaven. Ook christelijke keizers hadden slaven. De kerkvaders praatten dat goed omdat slavernij een gevolg zou zijn van de erfzonde. Daarnaast staat de bijbel vol van slavernij, de opdracht om hele volken tot slaaf te maken en zegt Paulus niet dat christelijke meesters hun slaven vrij moeten laten, maar dat ze hun slaven goed moeten behandelen; en omgekeerd, dat christelijke slaven hun meesters moeten dienen alsof het de Heer Jezus Christus zelf is.
Maar natuurlijk leidt het idee van Paulus dat alle christenen gelijk zijn dan 1700 jaar later tot de notie dat slavernij verkeerd is omdat alle mensen gelijk geboren zijn! Volkomen logisch! De volgende denkstap is dan dat Paulus aan de wieg staat van het dierenrechtenactivisme. Ga maar na: de kerk van de Zevendedagsadventisten speelt een toonaangevende rol in Marianne Thieme’s Dierenpartij, en Paulus haalt nog ergens een oudtestamentisch regeltje aan dat je ‘een dorsende os niet moet muilbanden’ om te beargumenteren dat hij recht heeft op een bescheiden financiële compensatie voor al zijn zendingswerk. 1 + 1 =2! You do the math!
De middeleeuwen door had de kerk geen probleem met lijfeigenschap. Thomas van Aquino leende bij de kerkvaders, Aristoteles en de bijbel om slavernij recht te praten, maar natuurlijk ligt het aan de verlate werking van teksten van Paulus dat christenen ineens op het idee komen dat slavernij verkeerd is. En nog niet eens alle christenen, want in het Zuiden van Amerika gebruikt men de bijbel (inclusief Paulus) net zo hard om te argumenteren dat slavernij helemaal okee is.
Ter vergelijking: in de islamitische wereld is de slavernij in de 20e eeuw formeel afgeschaft. Dit onder druk van het (koloniale) Westen. Wat nu als een moslimapologeet zou beweren:
“In het geval van Mohammed gaat het om de simpele constatering dat alle moslims onderling gelijk moeten zijn, een constatering die in de islam steeds weer werd herhaald en eerst leidde tot verbetering van de positie van slaven en uiteindelijk tot het einde van de slavernij.”
Zouden we dan niet met onze wijsvinger naar ons voorhoofd wijzen? Als dat werkelijk zo zou zijn, dan zou je verwachten dat in een periode van vier, vijf, zes – nou vooruit: tien – eeuwen de slavernij in de islamitische wereld gefaseerd zou zijn afgeschaft.
Wat voor de islam geldt, geldt evenzo voor het christendom. En de periode tussen het moment dat Paulus schrijft dat alle christenen gelijk zijn en dat christenen beginnen te denken dat alle schepselen gelijk zijn, is zelfs nog langer dan het ontstaan van de islam en de afschaffing van de slavernij in de islamitische wereld.
Er is dus naar alle waarschijnlijkheid iets anders aan de hand in de Amerikaanse Revolutionaire Periode dat het wereldbeeld van Quakers, Evangelicals en Vrijdenkers verandert (Vgl. “All men are created equal”, in de Verklaring van Onafhankelijkheid van 1776), dat maakt dat men de gelijkheid van alle mensen gaat benadrukken en daarbij ook andere elementen in brieven van Paulus voor het karretje van de goede zaak gaat spannen.
Een beetje historicus maakt daar een onderzoeksvraag van en gaat uitpluizen, wat die mentale omslag veroorzaakt heeft. Een christelijke apologeet die de geschiedenis voor het karretje van zijn eigen geloofsovertuigingen wil spannen echter, die verklaart gewoon apodictisch dat het ongetwijfeld de verlate werking van de ideeën van Paulus zijn geweest, die ten oorzaak liggen aan de afschaffing van de slavernij.
Dank je. Daar zat ik ook al mee, die rare opmerking over een “explosie van vrijheid”.
Ik vind dit comment beter dan de post. Ik meen te herinneren dat het probleem dat je schetst al vaker bij de stukjes van Lenderink voorkwam.
Slavernij bestaat nog steeds, maar nou noemen ze het hypotheek.