De gevolgen van de crisis voor Europa in een veranderende wereld

Dit is deel 8 in de serie, en het 7e en laatste college van Ewald Engelen zelf. Professor Engelen zet de oorzaken van de crisis nog eens op een rij, met extra aandacht voor Europa en kijkt naar de toekomst: wat zijn de gevolgen van de crisis voor de positie van Europa in een veranderende wereld?

Als de crisis in 2008 op zijn hoogtepunt is, denken Europeanen dat dat hier niet zal gebeuren. Volgens hen is de crisis het resultaat is van het Angelsaksische bankieren, hier kan dat nooit gebeuren. Iedereen weet nu dat in Europa de banken even ziek zijn als in de Verenigde Staten. Als men toen onmiddellijk was begonnen met het verhogen van de kapitaalbuffers van banken was de crisis nu veel minder ernstig geweest. Hoe is dit mogelijk? Waarom dachten we dat de banken hier anders waren en waarom heeft Europa niet ingegrepen in de banksector?

De financiële lobby

Banken hebben een grote invloed op de financiële wetgeving. Zij zijn de belangrijkste adviseurs bij het formuleren van nieuwe wetten die het bankenwezen moeten reguleren. Dit blijkt ook uit onderzoek van Jasper Blom. Bij politici is veel te weinig aandacht voor deze regelgeving die in hun ogen technocratisch en oninteressant is. Bazel 3 (internationale afspraken met betrekking tot banken) is slechts een kleine bijstelling van Bazel 2 dankzij de grote invloed van de banklobby. Het is onvoorstelbaar, maar je kunt stellen dat bankiers de wetten schrijven die bankiers moeten reguleren. [Op Sargasso is hier afgelopen week ook al aandacht aan besteed: zie deze werkelijk schokkende reportage van het Duitse TV programma Monitor (Michel)]

Meedenken

Ook bij de toezichthouders is veel mis. In Nederland heeft de Nederlandse Bank onder leiding van Nout Wellink twee conflicterende opdrachten:

1. Zorgen voor een stabiel financieel systeem.

2. Het bevorderen van groei van het Nederlandse bankwezen.

We weten nu dat Wellink zich vooral door het tweede doel laat leiden en het eerste verwaarloost. Het bevorderen van snelle groei gaat ten koste van de stabiliteit. De Nederlandse Bank is veel te veel een meedenker van de banken en veel te weinig een toezichthouder. Er is een cultuurverandering nodig bij de DNB om dit te veranderen: minder mee denken, meer controle.

Ook in andere landen laten toezichthouders zich in slaap sussen door de verhalen die worden verteld over financiële innovatie. Dit is uitgebreid besproken in het derde college. Ben Bernanke en andere toezichthouders geloven het verhaal dat risico beheersbaar is gemaakt met geavanceerde modellen. Zij laten zich verblinden door het wetenschappelijke jargon, maar voor een deel was het ook gemakzucht.

Dit alles leidt er toe dat er nauwelijks regels waren – onder Bazel 2 is er geen verplichting om bekend te maken wat de exacte kapitaal positie is. Banken worden geacht zichzelf te controleren. Zolang ze maar zeggen dat ze dat doen wordt alles goedgekeurd. Het gevolg is dat de toezichthouder niet goed weet hoe laag de buffers zijn en niet direct maatregelen neemt in 2008.

Criminogene omgeving

Tot de crisis uitbreekt kunnen banken daardoor hun gang gaan. Niemand is geïnteresseerd in deze technische en complexe materie. We hebben meer interesse in culturele en sociale problemen. Zeg maar de “hoofddoekjes problematiek”. Dat is veel spannender en ogenschijnlijk belangrijker dan financiële wetgeving en de Bazel akkoorden. Ook in het parlement is weinig interesse hiervoor. Slechts een paar parlementariërs, zoals Kees Vendrik, houden zich met deze cruciale wetgeving bezig maar dat krijgt nauwelijks aandacht.

Hetzelfde geldt voor de burger en de journalistiek. Niemand is geïnteresseerd in financiële regelgeving, ondanks het feit dat ons inkomen en pensioen op het spel staat. Alle aandacht gaat naar “de hoofddoekjes”. Wij hebben allemaal boter op onze kop. Ja, nu is er aandacht, nu het misgaat en de enorme consequenties duidelijk worden.

Belangrijke en basale vragen worden niet gesteld: waar komt dat hoge rendement vandaan? Waarom wordt dat niet eens onderzocht? Door deze sociale stilte en het gebrek aan controle ontstaat een criminogene omgeving. Jeff Madrick en Frank Partnoy beschrijven in een net vandaag [donderdag 17 nov] verschenen artikel in de New York Review of Books hoe onder andere banken als Goldman Sachs en Deutsche Bank iedereen willens en wetens misleiden. Interne e-mails laten zien dat men weet dat “shit” wordt verkocht aan “sukkels.”

Worst met glas

Niemand wordt vervolgd omdat men terugschrikt voor de technische complexe zaken, en zonder vervolging en veroordeling zal deze misdaad ongestraft blijven en zich zeker herhalen. Banken verschuilen zich achter de stelling dat zij ‘markt speler’ zijn en geen ‘adviseur’ en daarom geen verantwoording hoeven af te leggen voor de gevolgen. Er zijn echter genoeg mogelijkheden, te denken valt aan algemene handels wetgeving die zorgplicht voorschrijft voor de waren die je verkoopt. Als een slager nalaat de kwaliteit van worst goed te controleren kan hij aansprakelijk gesteld worden als later blijkt dat er glas in zat. In dit geval is het zelfs nog erger: de banken verkopen “worst” waarvan zij weten dat er glas in zit. In veel gevallen doen zij dat glas er zelfs bewust in, om na verkoop op de waarde daling ervan te kunnen speculeren. Bedenk dat het hier gaat om transacties van miljarden dollars.

Winst

Er moet in de toekomst veel geld geïnvesteerd worden aan nieuwe vormen van energie opwekking en in infrastructuur. Maar omdat de rentabiliteit van de financiële producten zoveel groter is gaat het geld vooral daar naar toe. Daarom is het belangrijk dat de winstgevendheid van de branche naar beneden gaat zodat investeringen weer naar de echte economie gaan, naar zaken waar we behoefte aan hebben.

Door de grote winstgevendheid kunnen banken de hoogste salarissen bieden, waardoor zij het beste talent aantrekken. Natuurwetenschappers gaan liever bij banken werken waar zij worden ingezet voor patroonanalyse in de grote databestanden, die banken als Goldman Sachs hebben verzameld. Het beste talent wordt daardoor onttrokken aan onderzoek naar nuttige zaken voor de echte economie.

Europa’s zwaktebod

De Griekse crisis is volledig uit de hand gelopen. Het zou beter zijn geweest als direct na bekend worden van de problemen was ingegrepen en de Grieken – met hulp – uit de Euro waren gezet. Doordat men sinds het uitbreken van de crisis niet heeft ingegrepen in de financiële markten heeft Europa nu een dubbel probleem:

1. 1. Overheden moeten het financiële systeem redden en zitten daardoor met grote tekorten.
2. 2. We moeten banken moeten herkapitaliseren, en ook dit gaat veel geld kosten.

Het is schandalig hoe weinig geld men voor het EFSF over heeft. In plaats daarvan wordt gezocht naar externe financiers, landen als China en Saoedi Arabië. Als direct was ingegrepen dan was het kleine probleem van de Griekse staatsschuld niet uitgegroeid tot een groot geopolitiek vraagstuk. Het blijkt dat we eigenlijk geen zier geven om de euro. Dit bedelen om hulp is een zwaktebod en Europa maakt zichzelf op deze manier tot speelbal van geopolitieke spelletjes.

“Europa best belangrijk”

Het “nee” in 2005 van de Nederlandse en Franse kiezer had een wake-up call moeten zijn. Het Europese project werkt 30 jaar lang goed omdat de oorlog nog leeft. Nie wieder Krieg. De bevolking stemt stilzwijgend in. Maar bij jongeren, die nu meer dan 2 generaties van de oorlog verwijderd zijn, werkt dat niet meer. De meerderheid onder de bevolking brokkelt af en de Euroscepsis neemt toe. Er moet dus gezocht worden naar een nieuwe motivatie. Dit heeft men niet gedaan, waardoor politici nu geen bewegingsruimte meer hebben om de noodzakelijke maatregelen te nemen. Het is opvallend dat in Nederland het enthousiasme vooral afneemt na de invoering van de euro. Het percentage voorstanders is gedaald van 80 naar 50%. De politiek weet niets beters te doen dan een Postbus 51 campagne te organiseren met het motto “Europa best belangrijk”.

Utopisch globalisme

We gaan nu kijken naar de gevolgen die de crisis heeft voor de positie van Europa in de wereld. In de afgelopen decennia hebben zich grote veranderingen voorgedaan. Het zijn “kanteldecennia”. Na de val van het communisme denken we het peace dividend te kunnen incasseren. Thomas Friedman schetst in 2005 in zijn boek The World is flat een utopisch globalisme. Friedman is de Karl Marx van onze tijd, alleen verkondigt hij niet de utopie van het socialisme maar van het globalisme dat op Amerikaanse en Europese voorwaarden aan de rest wereld wordt opgelegd.

“Emerging” markets

In 2011 is alles al weer anders. Europeanen bedelen bij China om steun voor het ESFS. De Chinese economie wordt naar verwachting binnenkort groter dan de Amerikaanse. De Beaujolais Primeur wordt dit jaar in China gepresenteerd; de Chinese automarkt is de grootste van de wereld; de meeste Zwitserse horloges worden er verkocht, en de CO2 uitstoot is groter dan die van de Verenigde Staten. De geopolitieke macht verschuift naar Azië. Europa en Amerika verliezen hun positie. De term emerging markets wordt nog wel eens gebruikt. Maar het suggereert dat dit markten zijn die bezig zijn om te worden zoals wij. Wij denken in onze arrogantie dat er maar één manier is, en wel de onze. Maar wij zijn helemaal niet meer zo bijzonder en worden binnenkort overvleugeld door deze “emerging” markets.

Arrogantie

Ewald Engelen vertelt over zijn ervaring in Saoedi Arabië. Het land heeft twee bouwgolven gekend, de eerste in de jaren 80, en de tweede golf in het vorige decennium. Tijdens eerste bouwgolf, zijn het vooral Europese bedrijven die daar van profiteren. Ook Nederlandse bedrijven zijn betrokken bij grote infrastructurele werken. Maar tijdens de tweede bouwgolf zijn het niet Europeanen maar Chinezen en Koreanen die de meeste opdrachten krijgen. Dat komt omdat wij ons te arrogant opstellen. Anders de Europanen komen Chinezen en Koreanen niet om even snel geld te verdienen. Ze maken gebruik van plaatselijke uitvoerders en leiden de lokale bevolking op. Europeanen snappen niet dat je moet investeren in een duurzame relatie met die landen.

De Great Divergence

Na de pauze presenteert Ewald Engelen een fragment uit het TV programma “The joy of statistics”:

Volgens Hans Rosling er een grote convergentie gaande in de wereld. Alle landen bewegen zich naar de hoek van rijkdom en gezondheid en het gat tussen arm en rijk wordt gedicht.

Maar meestal wordt wat hier getoond wordt ook wel de “great divergence” genoemd. Vanaf ongeveer 1825 wordt het verschil tussen het steeds rijker wordende westen en de rest van de wereld steeds groter. Als je op wat langere termijn kijkt is dit een recente ontwikkeling. Zoals ook in de video te zien is zijn de verschillen vóór die tijd veel kleiner. China kende tot 1800 een relatief hoge welstand. Wat was de oorzaak van dit grote verschil in ontwikkeling? Vaak wordt dit toegeschreven aan verschil in technologische innovatie. Het is vooral tijdens de industriële revolutie, begin 19^e eeuw, dat in Europa de welvaart toeneemt. Tegenstanders van deze theorie – historici – werpen tegen dat de kennis en de techniek al langere tijd in China aanwezig is. Er moeten dus nog meer factoren zijn, want waarom heeft in China geen industriële revolutie plaats gevonden? Een dergelijke factor zou kunnen zijn dat in de middeleeuwen Europa een continent is met veel kleine feodale rijken die onderling oorlog voeren. Door de oorlogvoering wordt technologische innovatie gestimuleerd en dit leidde tot de koloniale expansie, zeg maar de “VOC-mentaliteit”.

Land grab

Maar voorlopig lijkt het er dus op dat het gat wordt gedicht. China heeft nu veel grondstoffen nodig voor haar industrie en het is daarom bezig met een land grab. Het koopt overal ter wereld land op om toegang te krijgen tot de grondstoffen. Nu wordt het merendeel van de olie nog verhandeld op de spotmarkt, waar de prijs wordt bepaald door anonieme partijen. Maar China doet dat niet: dat is veel te onzeker. Het sluit liever bilaterale contracten met landen. Op die manier wordt de olie dus aan de markt onttrokken.

Het vingertje

Dit dwingt tot nadenken. Europa doet dat niet. Wij presenteren ons met het verheven vingertje en wijzen China terecht op gebied van mensenrechten en democratie. Maar dat is niet effectief. Het zou beter zijn om de koopman te spelen en een machtspositie op te bouwen. Europa heeft ook zelf geen zuivere achtergrond. Mark Mazover beschrijft in Dark Continent hoe de Europese geschiedenis wordt gekenmerkt door etnische en religieuze conflicten. Europa moet meer bescheidenheid tonen in de omgang met de rest van de wereld.

De fabriek van de wereld

Binnenkort zal de Chinese economie de VS in omvang voorbij streven. Dit heeft belangrijke consequenties. China is afhankelijk van de export. Het is de fabriek van de wereld. Wij denken dat in China alleen maar goedkoop speelgoed en kleding wordt gemaakt. China heeft echter een industrie die geavanceerde producten produceert zoals liften, drukpersen en zonnecellen. Het heeft dezelfde expertise als Europa en er is geen grote achterstand meer. De Chinezen verdienen daarmee 40 miljard dollar per maand. 60% daarvan gaat naar Amerikaanse staatsobligaties. Totaal hebben zij nu 3200 miljard dollar in de Verenigde Staten belegd.

Chimerika

De Chinezen hebben groot belang bij een oplossing van de eurocrisis. Zij willen niet afhankelijk worden van de VS want op dit moment houden China en de Verenigde Staten elkaar in gijzeling. De Verenigde Staten zijn afhankelijk van China om geld te lenen voor het grote overheidstekort en de import van goedkope producten houdt de inflatie laag. China is afhankelijk van de Verenigde Staten om haar geld in te kunnen beleggen en als export gebied. Niall Ferguson heeft hiervoor de naam Chimerika bedacht.

“We are modernizing”

De ASEAN-landen zien Europa eerst nog als model voor hun eigen ontwikkeling. Maar door de crisis is men geschrokken en men vraagt zich af of een muntunie nog wel een verstandig idee is.

Landen in het Midden-Oosten en Azië keren zich af van het Anglo-Amerikaanse financieringssysteem en zijn er nu trots op dat zij wel prudent bankieren met hoge kapitaalbuffers van wel 20%. Wij denken nog dat wij het voorbeeld zijn voor de rest van de wereld, maar de financiële crisis heeft tot gevolg dat ontwikkelingslanden een eigen weg gaan zoeken. Dit drukken ze uit door te zeggen: we are modernizing, but we are not westernizing.

Europa zal geconfronteerd worden met zelfbewuste handelspartners die alleen op voet van gelijkheid met ons willen praten. Doordat de Amerikanen steeds afhankelijker worden van China zou het zelfs kunnen gebeuren dat de Amerikanen om hulp gevaagd wordt als er onrust is in Afrika. De Verenigde Staten worden de facto het huurlingen leger van de wereld.

Groeimodellen

Door de grote economische groei leidt in Azië tot een toename van het autogebruik. Voorheen verplaatste in China iedereen zich met de fiets, maar dat is in de grote steden als Shanghai allang niet meer zo. Nieuwe steden worden gebouwd volgens het “Los Angeles-model” met ruim baan voor de auto. De CO2 productie in China is nu groter dan in de VS (21.4% versus 19.9%). China moet op een ander ontwikkelingstraject komen. Moreel kunnen we ze natuurlijk niet dwingen, maar we kunnen ze wel helpen. Dit is hoogst noodzakelijk.

In het westen zit de fossiele brandstof in onze haarvaten en is verandering bijzonder kostbaar. In landen als China is het gebruik van fossiele brandstof nog niet zo ver ontwikkeld en kan men nog overgaan op een groener traject. We moeten de Chinezen er van overtuigen niet in het LA-model te investeren maar in het Amsterdam-model. Ewald Engelen hoopt op samenwerking tussen het Westen en de rest van de wereld.

De grote winsten in de financiële industrie onttrekken veel geld aan de samenleving. Geld dat nodig is voor belangrijke en duurzame investeringen. Door regelgeving moet het bankieren daarom minder winstgevend worden gemaakt om de kapitaalstroom die nu naar de financiële markt gaat om te buigen. In plaats van investeren in Residential Mortgage Backed Securities  en Collateralized Debt Obligations kunnen wij beter in onze toekomst investeren.
—
Extra: Bekijk hier de aflevering van Monitor over de banklobby:

—
Eerder verschenen in deze serie:

• Deel 7: Van Kredietcrisis naar Europese Schuldencrisis
• Deel 6: Jazz voor schaduwbankiers
• Deel 5: Het nieuwe bankieren
• Deel 4: De tribale bankier
• Deel 3: De hogepriesters en hun valse beloften van financiele innovatie
• Deel 2: hyper-escalatie van een lokaal probleem naar een mondiale crisis
• Deel 1: ramptoerisme

—
Verantwoording:
Links zijn van mij.
De verwijzing naar “Monitor” is door mij toegevoegd.