ACHTERGROND - Even een waarschuwing: we zijn nu toegekomen aan misschien wel de moeilijkste denker uit de Oudheid. We gaan proberen te begrijpen wat metafysica is, en wat transcendente metafysica is. Veel mensen worden al gillend gek als ze die woorden horen. Misschien niet voor niets. Maar we gaan proberen het te begrijpen.
Het zijn kan niet veranderen
Aan het eind van die inmiddels bekende zesde eeuw voor onze jaartelling leefde in de stad Elea, niet ver van het huidige Napels, de filosoof Parmenides. Waarschijnlijk was Parmenides een leerling van Xenofanes, de filosoof die we eerder zagen die zoveel lol had om de Griekse goden. Parmenides kwam echter met een geheel eigen filosofie, die hij uitschreef in één lang gedicht. In dit gedicht beschrijft hij hoe ‘een godin’ hem onderwijst wat ‘de waarheid’ nu eigenlijk is.
Parmenides’ gedicht bleek een ware hersenbreker, waarvan de interpretatie anno nu nog eens extra lastig is omdat er slechts fragmenten van bewaard zijn gebleven. Het uitgangspunt is echter duidelijk: verandering is in werkelijkheid niet mogelijk. Iets dat is, kan volgens Parmenides niet zomaar veranderen in iets anders. En iets dat er niet is, is volgens Parmenides ook een onmogelijkheid. We kunnen niet eens aan ‘niets’ denken. Als we eraan denken, is het immers al iets. Om kennis te krijgen van de werkelijkheid, is het daarom volgens Parmenides een doodlopende weg om het niets als uitgangspunt te nemen.
Beweging
Maar daarmee is ook beweging een probleem geworden. Want iets wat beweegt, beweegt van iets naar een plaats waar nog niets is. Want als er al iets is, dan kan iets anders er niet naartoe bewegen. Dan is er immers geen plaats meer. En niets was volgens Parmenides nu juist een logische onmogelijkheid. Volgens hem is daarom iedere beweging of verandering een illusie.
Dit lijkt allemaal een theoretische truc. Maar we gaan ervan uit dat Parmenides niet gewoon een lolletje zat te maken. Wat hij hier dan wel mee wilde zeggen, is het punt van discussie.
Er bestaat dus eigenlijk geen tijd
Velen gaan ervan uit dat Parmenides geloofde dat achter de verschijnselen een volkomen bewegingloze, in zichzelf rustende massa ligt, waarvoor het concept tijd niet bestaat. De waarheid is één ondeelbaar vast ding, dat niet verandert.
Wij mensen kunnen deze waarheid echter niet bevatten, omdat we niet alles tegelijkertijd kunnen zien. Daarom denken we dat er zaken bestaan als tijd en verandering. Maar in wezen bestaan die volgens Parmenides allemaal niet. Tijd en verandering zijn illusies, voortkomen uit het beperkte menselijke perspectief. In Parmenides’ wereld bestaat alleen ruimte.
Slaughterhouse Five
Een vreemde gedachte. Misschien kunnen we het beter bevatten als we een boek van een moderne auteur openslaan: Slaughterhouse Five, van Kurt Vonnegut. Daarin geeft Vonnegut niet alleen een indringend beeld van het bombardement op Dresden, maar schetst hij ook een hoofdpersoon die ‘ontkoppeld’ raakt van de tijd. Hij beleeft zijn leven in fragmenten, die niet in chronologische volgorde staan. Zo blijft hij heen en weer gaan tussen zijn geboorte en zijn dood, steeds zijn eigen leven herbelevend.
Om een en ander verder uit te werken introduceert Vonnegut in het boek ook ruimtewezens, die in tegenstelling tot mensen alle tijdstippen wél tegelijk kunnen zien. Hiermee beschrijft Vonnegut een zogenaamde ‘blocktime‘-wereld, een wereld waarin de zaken die bestaan niet werkelijk voorbijgaan, maar er in feite steeds blijvend zijn. Verleden, heden en toekomst zijn tegelijkertijd en altijd aanwezig.
Vonnegut gebruikt dit beeld om de onontkoombaarheid van de gebeurtenissen in het boek voor de hoofdpersoon te benadrukken, en om vraagtekens te plaatsen bij het concept ‘vrije wil’. De hoofdpersoon in Vonneguts boek beleeft zijn leven, maar kan er niets aan veranderen. Maar ook betoogt de hoofdpersoon in het boek dat het leven niet vergankelijk is. Want als tijd een illusie is, bestaat er ook geen vergankelijkheid.
Vonnegut maakt hier gebruik van het beeld dat Parmenides opriep. Tijd is een illusie. Dood is een illusie. Wij ervaren als beweging en tijd wat in feite onze verschuivende visie op het onbeweeglijke Zijn is.
Andere interpretaties
Anderen beweren dat Parmenides iets anders bedoeld moet hebben. Zij stellen dat Parmenides’ gedicht vooral bedoeld was als kritiek op eerdere filosofen, die ervan uitgingen dat er één oerelement was waaruit alles moet zijn ontstaan. Parmenides is er in deze interpretatie slechts op uit te bewijzen dat deze ontstaansfilosofieën, waarin uit één element allerlei andere dingen ontstaan, onzinnig zijn. Iets kan niet zomaar veranderen in iets anders. We zullen nog zien dat de eerste filosofen na Parmenides vooral met deze interpretatie aan de slag gaan.
Weer anderen zeggen dat Parmenides met zijn gedicht niet zozeer het universum als geheel wilde beschrijven, maar de werkelijke aard der dingen. Alle dingen die zijn, zijn volgens deze visie niet te begrijpen als zaken die ontstaan en vergaan, maar als dat wat ze in essentie zijn. Iets is wat het is. We kunnen alle dingen, zoals ‘de liefde’ of ‘een plant’, niet begrijpen door te bekijken wat het was en wordt, maar alleen maar door te begrijpen wat het is, door de wezenlijke kenmerken ervan te begrijpen. In deze visie is Parmenides’ gedicht dus een oproep tot kennisleer die zich richt op de taak het wezen achter de dingen te doorgronden.
We zullen zien dat deze interpretatie belangrijk is voor de filosofen die na Parmenides kwamen. Vooral Plato en Aristoteles, die we nog veelvuldig en uitgebreid gaan bekijken, hingen deze interpretatie aan en hadden hiermee een grote invloed op de filosofie na hen.
Kortom
Samengevat zijn er dus drie interpretaties van het gedicht van Parmenides:
- de ‘block-time’-interpretatie,
- de Parmenides-als-criticaster-interpretatie,
- de essentie-van-zaken-interpretatie.
Welke interpretatie de juiste is, of althans, wat Parmenides er zelf mee wilde zeggen, dat weten we niet. Maar alle drie hebben ze een grote invloed gehad op het westerse denken.
Misschien kan Parmenides’ leerling Zenon ons volgende week helpen een en ander te begrijpen met het volgende verhaal.
[Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God, dat een introductie biedt tot de filosofische stromingen van de oude wereld. Het hele boek is hier te bestellen.]