RECENSIE - In Complotdenkers neemt Maarten Reijnders de mysterieuze wereld der samenzweringen onder de loep. Van Big Pharma via UFO’s tot Joris Demmink. Het levert een vermakelijk, nuttig en leerzaam boek op.
Er was een tijd dat ik dol was op complottheorieën. Dat kwam vooral door James Ellroy die met zijn boek American Tabloid (vertaald als Amerikaans Riool) een nogal onweerstaanbare alternatieve lezing had gegeven van de moord op Kennedy. Ik weet niet eens meer wie bij hem precies de moord pleegde, maar er werd in ieder geval intensief naartoe geleefd door een broeierig samenraapsel van maffiosi, opportunistische vakbondslieden, geflipte racisten, gefrustreerde Varkensbaaiveteranen en corrupte FBI-agente.
Voordat ik American Tabloid las, was ik al in de ban van de moord op Kennedy dankzij Oliver Stone’s JFK, een van mijn favoriete films. Daarin was Kennedy nog een heilige die het opnam voor de zwarten, in American Tabloid was Kennedy een oppervlakkige schuinsmarcheerder die werd bespeeld door zijn vader, de maffia en J. Edgar Hoover. De enige Kennedy met een werkend moreel kompas in American Tabloid was Robert Kennedy.
James Ellroy had besloten American Tabloid te schrijven na het lezen van Libra van Don DeLillo. Daarin is het (SPOILER ALERT!), als ik het mij goed herinner, wel degelijk Lee Harvey Oswald die de trekker overhaalt. Maar wel nadat hij erin was geluisd door eveneens een samenraapseltje van maffiosi, Varkensbaaiveteranen en FBI-agenten.
Betere verhalen
In het boek ‘Complotdenkers’ van Maarten Reijnders worden de lezingen van Ellroy, Oliver Stone en Don DeLillo naar het rijk der fabelen verwezen. Nu zou ik me daar niet zo druk over moeten maken: alle drie de kunstwerken zijn fictief. Maar ik moet eerlijk zeggen dat ik er niet klaar voor ben om toe te geven dat het aannemelijker is dat Lee Harvey Oswald een simpele lone wolf was, dan een essentieel radartje in een complot dat vele malen groter was dan hijzelf. Vooralsnog ga ik mee met James Ellroy die dit in The Rolling Stone zei:
I look at the lone-gunman theory and think, “It doesn’t make moral, historical or metaphysical sense to me, so I’m just going to reject it.” And it’s a better fucking story my way.
Dat is, denk ik, de essentie van de aantrekkingskracht van complottheorieën: het levert een beter verhaal op. Met de opkomst van internet hebben dat soort verhalen bij mij echter behoorlijk aan aantrekkingskracht ingeleverd. Mensen als James Ellroy, Oliver Stone en Don DeLillo hebben het talent om mij mee te slepen, om mij te overtuigen van hun verhalen. Mensen als Micha Kat, Wim Dankbaar, Lange Frans en Maurice de Hond, om maar een paar complotdenkers te noemen die langskomen in Reijnders boek, hebben dat talent niet. De laatste keer dat ik de moeite nam een stukje van Micha Kat te nemen, was de suggestie in de ene alinea een feit in de daarop volgende. Toen Micha Kat ooit begon op de website van Theo van Gogh met zijn tirades tegen de NRC, bevatten zijn stukjes nog een aanstekelijk ironische distantie, inmiddels blijkt Micha Kat diep doorgedrongen tot een fantasiewereld die geregeerd wordt door een sinister gezelschap joodse vrijmetselaars met geen ander doel dan het organiseren van seksfeesten waar ze kinderen offeren. Hun onbetwiste leider: Joris Demmink, de alfa en omega van alles wat er verrot is in de wereld.
Het complot als nieuwe god
De centrale stelling van Reijnders, voor zover er een centrale stelling is: complotten zijn een religie. Met hun eigen kerk, met rekkelijken en preciezen, met gematigden en fundamentalisten, met hogepriesters en volgelingen. Een complot, betoogt Reijnders, biedt houvast in een complexe, fundamenteel onrechtvaardige wereld, op precies dezelfde manier als God dat doet. Complotdenkers zijn vaak mensen die de nodige tegenslag hebben meegemaakt. Of dat nu de dood van een kind, het verliezen van een deal of het kwijtraken van een baan was: op een gegeven moment voldeed de officiële lezing niet meer als verklaring. Er was meer, er zat iets achter. Een onzichtbare kracht. Iets wat alle ellende en onrecht zou verklaren. Een complot. De wegen van God zijn ondoorgrondelijk, die van de samenzweerders ook.
Het verschil is wel: God kun je niet voor de rechter slepen en in de krant belasteren (althans, het kan natuurlijk wel, maar dat zal God aan Zijn welgevormde Reet roesten, je raakt in dat geval vooral de gelovigen), maar bij Joris Demmink en de klusjesman bijvoorbeeld kan dat wel. En als iemand maar vaak genoeg belasterd wordt, dan gaat ook het grotere publiek op een gegeven moment denken: waar rook is, is op z’n minst een beetje vuur. Dus ook al ziet iedereen van een kilometer afstand dat Micha Kat een doorgedraaide hystericus is, er zijn momenten dat je denkt: hij zou al die moeite toch niet doen als hij op z’n minst toch wel een beetje gelijk heeft? Met als gevolg dat Joris Demmink zelfs door Youp van ’t Hek als ‘ranzige pedo’ werd neergezet in het gebruikelijke wegrenproza in diens NRC-column. Om over Maurice de Hond nog maar te zwijgen, die er alles aan heeft gedaan om een onschuldige klusjesman tot de rand van de waanzin te drijven. Als ik het mij goed herinner mocht hij op een gegeven moment van de rechter het woord ‘klusjesman’ niet meer zeggen, maar zat hij diezelfde avond nog in de studio bij Claudia de Breij of Paul de Leeuw of weet ik veel wat voor VARA-coryfee, om daar heel nadrukkelijk het woord ‘klusjesman’ NIET in de mond te nemen. Lachen! De echte klusjesman, ondertussen, stond inmiddels op het punt om uit leven te stappen, lees ik bij Reijnders.
Dankzij Complotdenkers ben ik er nu van overtuigd dat Joris Demmink en de Klusjesman volmaakt onschuldig zijn. Voor Micha Kat en Lange Frans is dat waarschijnlijk het zoveelste bewijs dat Joris Demmink de touwtjes strak in handen heeft.
Hyperactueel
Het probleem met complottheorieën is dat er wel degelijk complotten worden gesmeed, dat rechtelijke dwalingen voorkomen, de er machtsmisbruik bestaat en dat klokkenluiders tot waanzin gedreven kunnen worden. In zijn laatste hoofdstuk erkent Reijnders dat ook. Hij schrijft bovendien dat complotdenkers vaak worden gedreven door een oprechte maatschappelijke bezorgdheid.
Echter, complottheorieën kunnen niet alleen mensen kapot maken, ze kunnen zelfs hele samenlevingen beschadigen. Zeker nu iedereen heel eenvoudig steeds dieper wegzakt in het moeras van z’n eigen gelijk, wordt het wantrouwens jegens de macht steeds groter. En daar kunnen volksmenners mee aan de haal. Dat gaat van Edith Schippers die achter de bonnetjesaffaire een complot tegen de VVD vermoedt tot een promovenda die meent dat een multiculturele elite bezig is om onze rechtstaat in een sharia om te toveren tot Donald Trump die al naar hartenlust aan het preluderen is op gestolen verkiezingen.
Reijnders boek komt kortom als geroepen.
Reacties (22)
“Complotdenkers zijn vaak mensen die de nodige tegenslag hebben meegemaakt. Of dat nu de dood van een kind, het verliezen van een deal of het kwijtraken van een baan was”.
Dit beschrijft letterlijk iedereen. Lijkt een beetje flauw om dat dan als verklarend mechanisme te gebruiken.
(ik heb het boek niet gelezen)
De bonnetjes affaire was niet zo zeer een complot. Wel was het heel toevallig dat een gebeurtenis van diverse kabinetten geleden naar boven werd gehaald en dat ambtenaren tegen hun minister logen dat ze niets konden vinden, maar die bonnetjes wel binnen de kortste keren aan een oppositiekrant konden tonen.
Als we het over complot denkers hebben, dan denk ik toch vooral aan diegene die overal de hand van Amerika en de Joden in zien. Of die personen die overal een “Neoliberaal” complot in zien om de hele wereld rechts kapitalistisch te maken.
Is House Of Cards een serie met een op realiteit gebaseerde fictie of een totaal fictieve fantasie. Een soort Game Of Thrones in de moderne tijd. Of Game Of Thrones een projectie van de werkelijkheid?
Uit welke kromme geesten ontspruit zo’n verhaal.
Uit welke kromme werkelijkheid ontspruiten de geesten van de auteurs?
@3: Vampieren, zombies en aliens.
En mummies, haaien en krokodillen natuurlijk. Een grote zwarte spiegel.
@3 House of Cards met Kevin Spacey is een bewerking van een Britse serie met dezelfde naam, die weer gebaseerd is op een reeks boeken van de Britse conservatieve partijbons Michael Dobbs.
In zekere zin is Francis Urquhart/Francis Underwood een boosaardige uitvergroting van Dobbs zelf, politieke spinmeister en machiavellistische speler. Bill Clinton schijnt wel eens tegen Kevin Spacey te hebben opgemerkt dat de serie het politieke gekonkel goed weet te treffen (los van alle moorden dan).
@5: Dat houdt dan in elk geval in, dat samenzweringstheorieën een zeer reële onstaanslogica hebben. Ik zou samenzweringstheorieën dan ook niet direct naar het rijk der fabelen verwijzen – ultra-idiotieën van #4 daargelaten – en ze ook niet als zodanig benoemen. Het complot is [ook] een politiek frame om politiek onwenselijke waarheidsvinding te voorkomen.
@1
Ik hecht dan ook niet aan die verklaring. Iedereen raakt een kind kwijt, partner kwijt, baan kwijt, krijgt een rotziekte en noem maar op.
Ik schaar complotdenken in dezelfde categorie als religie. Men WIL dat iets waar is en als je dat maar sterk genoeg wilt, dan ga je dat uiteindelijk als de waarheid zien.
Het hoeft geen betoog dat complotdenkers en gelovigen in mijn optiek verdwaalden zijn. Je kan geen normaal gesprek met ze voeren. Over dat waar ze zo heftig in geloven althans. Dat maakt complotdenkers ook tot onaangename mensen. Ze hebben immers altijd gelijk en ik als opponent dien bekeerd te worden.
@6 Nee, dat houdt het niet in. Blijkbaar kun jij fictie van werkelijkheid niet goed onderscheiden.
House of Cards is namelijk fictie. Het is – zeker in de Amerikaanse versie – ook zwaar gesensationaliseerd. Met enige regelmaat brengen Frank Underwood en zijn rechterhand eigenhandig iemand om die hun opmars naar de macht in de weg staat; Underwood en zijn echtgenote hebben op zeker moment een triootje met hun chauffeur/beveiliger – pure fictie.
Die zwaar gesensationaliseerde fictie is losjes gebaseerd op de ervaringen van een Tory politicus en allerlei samenzweringstheorieën die rondgaan over de Clintons; vervolgens concludeer jij daaruit dat diezelfde samenzweringstheorieën dus een zeer reëele ontstaanslogica hebben.
Dat heet dus een cirkelredenering.
Mensen op stoelen van belang spelen allerlei machiavellistische en nepotistische spelletjes; via allerlei ondoorzichtige juridische constructies en politieke machinaties wordt de gewone man genaaid (vraag maar in Groningen hoe ze denken over Henk Kamp en de NAM); de media worden bespeeld en gecoöpteerd, en er zijn allerlei krachten en geo-economische bewegingen waar sommige mensen heel erg rijk van worden en de grote massa langzaam steeds een beetje armer; krachten die ook de voornaamste spelers niet overzien, noch in de hand hebben.
Klopt allemaal. Maar daar zit geen overkoepelend complot achter. Dat is nu juist het verontrustende aan alles. Het is eerder een lappendeken van botsende en beperkte belangen, niemand heeft het overzicht.
Er zit geen boosaardig genie achter de knoppen, of een kliek van Illuminati die op de Bilderbergconferentie de koers van de wereld voor de komende twintig jaar bepaalt. Was dat maar zo, dan zou er tenminste een ordening zijn en hoefde men enkel de juiste sleutel te vinden om te zien hoe de wereld in elkaar steekt en de schuldigen aan te wijzen.
Vandaar de aantrekkingskracht van complottheorieën. Dat maakt de wereld inzichtelijk en overzichtelijk en scheppen de illusie dat ze zelfs beheersbaar is: als we nu maar het boevennetwerk blootleggen en oprollen, dan kwam het allemaal goed met de wereld (gebeurt nooit, dus je kunt je in je martelaarsrol blijven wentelen, en troosten met de gedachte dat jij weet hoe de wereld in elkaar steekt).
Complottheorieen zijn producten van menselijke hersenen.
Menselijke hersenen hebben voortdurend structuren nodig, om de krankzinnig ingewikkelde werkelijkheid waarin mensen moeten leven, te ordenen en begrijpbaar te maken. Is helemaal niks mis mee. Een mens moet toch af en toe ook slapen ? De laatste tijd zie je echter ook een trend van oneigenlijk gebruik van complottheorieen. Bijvoorbeeld, om lange en ingewikkelde discussies te beeindigen, als je argumententasje leegraakt. Anders blijf je bezig. Er moeten ook nog aardappels geschild worden en gestofzuigd. Succes verzekerd en ik doe het zelf ook wel eens. Immers, je tegenstander betichten van complottheorieen, bezorgt je niet alleen onmiddellijk intellectuele superioriteit en satisfactie, maar het ontslaat je ook onmiddellijk van de verplichting tot argumenteren en onderbouwen, zonder gezichtsverlies.
Tja, complottheorieën, een term die inmiddels niet meer inhoud dan “dat waar ongeïnformeerde mensen met aluhoedjes in geloven”. Als we de letterlijke definitie volgen is de holocaust een enorme complot theorie, toch zal niemand die geloofd dat deze daadwerkelijk plaats heeft gewonden er deze benaming aan geven, het impliceert namelijk ontkenning.
Een truc om onder de term “complot theorie” uit te komen is om een complot zo enorm, zo allesomvattend te maken, dat iedereen als schuldige aangewezen kan worden. Neem theorieën als “white privilege”, het complot van alle blanken, waarin ze deelnemen of ze het nou beseffen of niet. De parallellen met het anti-semitisme zijn stuitend, er is in beide gevallen een etnische groep die in al hun doen en laten eropuit is om anderen uit te buiten, stiekem alle macht heeft en anderen systematisch buiten sluit, zonder er zelf ook maar enige weet van te hebben.
Joris Demmink, een aantal mensen in mijn kennissenkring zijn er continue mee bezig. Want het bewijs dat onze maatschappij niet deugt. Dat alles en iedereen bovenin corrupt is. Enzovoort.
Want a = b, dan moet b ook c zijn, en dan kan het niet anders dan dat …
Een oorzaak is naast persoonlijk leed trouwens ook verveling en amusement. Wat de 1 als een grap ziet, ziet nummer 2 als een bevestiging van zijn wantrouwen.
@10 Ik meen dat het inmiddels wel wat meer is dan een theorie:
als je doelbewust miljoenen mensen half Europa door sleept om zich in een paar maanden dood te laten werken in concentratiekampen en de zwaksten onder hen meteen vergast en dan ook nog in toespraken hebt aangekondigd dat je het Joodse ras in Europa wilt vernietigen, en aan het einde van de rit zijn er dan zo’n vijf à zes miljoen dode Joden, dan ligt het wel voor de hand dat je inderdaad een organisatie hebt opgetuigd met het expliciete doel de Joden uit te roeien (en daarbij nog zoveel mogelijk arbeidskracht uit ze te persen ook).
Dat was een complot – de nazi’s hebben er ook van alles aangedaan om het voor hun eigen bevolking te verbergen en naderhand de bewijzen te vernietigen – maar het is geen theorie, net zo min als zwaartekracht of evolutie nog louter ’theorieën’ zijn.
Blijkbaar heb je het concept ‘white privilege’ niet begrepen – of wíl je het niet begrijpen: dat houdt namelijk in dat blanken in een afschermde zeepbel leven waarin ze hun eigen bevoorrechting en de realiteit van de omgekeerd evenredige achterstelling van niet-blanken niet ervaren; en zodoende fijn vol kunnen volhouden dat die achterstelling niet systemisch is.
Er is geen sprake van een samenzwering – niemand is immers bij elkaar gekomen om afspraken te maken. Het gaat hier om systeemkritiek. Volgens jouw logica zou ‘het glazen plafond’ waar vrouwen tegenaan lopen dan ook een samenzweringstheorie zijn.
Ook een manier om je af te schermen voor die systeemkritiek: maak er een karikatuur van.
Alleen een complotgekkie kan geloven dat een groep machtige mensen bij elkaar zou kunnen komen om plannen te smeden die hun gezamenlijke belangen dienen, maar niet noodzakelijk de belangen van het volk.
Daarnaast is het natuurlijk volstrekt belachelijk om te denken dat zulke mensen het volk vervolgens iets op de mouw zouden kunnen spelden zodat het volk instemt met zulke plannen.
Er zijn natuurlijk zat “complottheorieën” die inmiddels waar zijn gebleken en meer dan genoeg officiële door regeringen afgegeven verklaringen die zondermeer het predicaat “complottheorie” verdienen.
Hahaha, ik lees alweer hoe complottheorieën worden verdedigd, en de belangen van het volk (wtf dat moet zijn overigens) daaraan worden gekoppeld.
@12: Dat je als blanke westerling bepaalde privileges hebt die iemand met een kleurtje niet heeft is een feit. Dat de gekleurde medemens privileges heeft die een blanke niet heeft ook. Dat bepaalde “gekleurde privileges” systemisch zijn is een feit maar kunt U een voorbeeld geven waar sprake is van systemisch blank privilege?
@14: Neem de manier waarop de democraten in Amerika de voorverkiezing hebben gemanipuleerd. Was theorie, blijkt nu feit. In het belang van Clinton en haar cirkeltje? zeker. In het belang van het Amerikaanse volk. Dacht het niet.
Hopelijk verduidelijkt dat één en ander.
@15 Voorbeelden?
Dat de politie niet meteen denkt dat je misschien wel kwaad in de zin hebt, je niet op straat lastig valt, je niet steeds van de weg haalt; dat de rechter als ‘ie jou ziet onbewust denkt: dat had mijn familie kunnen zijn; dat de leraar je vermogens niet lager inschat op grond van onbewuste vooroordelen; dat je personeelschef je brief niet direct onderaan de stapel legt bij het zien van je naam.
En dat soort percepties en de gevolgen daarvan stapelen zich op. Zo worden allochtonen door rechters vaak zwaarder gestraft, waarbij werkloosheid en een strafblad een grote rol speelt. Dus ja, het maakt uit dat de politie etnisch profileert en werkgevers discrimineren.
@8: Maar daar zit geen overkoepelend complot achter.
Ah, een complot is alleen echt een complot als het overkoepelend is? Kom nou toch.
Even de (of een) definitie van complot : Een samenzwering of complot is een geheime afspraak tussen een aantal personen om iets te ondernemen tegen een andere persoon of groep. Heb jij een bank wel eens zijn geheimen prijs zien geven? Dan complotteren ze. En een regering die tegen zijn eigen bevolking is – en ja die bestaan – en dat niet openbaar maakt, complotteert dus tegen de bevolking.
En als jij zegt Bill Clinton schijnt wel eens tegen Kevin Spacey te hebben opgemerkt dat de serie het politieke gekonkel goed weet te treffen (los van alle moorden dan), dan roep ik dat er een zeer reële ontstaanslogica van complottheorieën bestaat.
Ik zie daar nog geen cirkelredenering in. Ik onderscheid fictie van werkelijkheid, maar jij geeft duidelijk de bevestiging, via de uitspraak van Clinton, dat fictie een [vervormings]spiegel van de werkelijkheid is.
Net als spionageromans niet de werkelijkheid zijn (fictie zijn), maar wel hun wortels in de werkelijkheid hebben.
Omdat politici voortdurend rattenstreken uithalen en in achterkamertjes met belange jongleren terwijl ze publiekelijk deugdzaamheid moeten uitstralen en resultaten behalen en daarom mediapercepties bespelen?
Ik zat gisteren de nieuwe documentaire van Adam Curtis te bekijken: HyperNormalisation.
Curtis haalt aan dat de Amerikaanse luchtmacht in de jaren tachtig allerlei zelf fabeltjes de wereld in hielp met documenten waaruit zou blijken dat ze UFO’s had bemachtigd en dit verdonkeremaande.
En waarom? Omdat ze het Amerikaanse publiek niet wilde inlichten over de wapenprogramma’s waar de Amerikaanse luchtmacht werkelijk mee bezig was; want dan zouden de Russen er ook achter kunnen komen, en dat was nou net niet de bedoeling.
Ook een complottheorie, die behelst dat de Amerikaanse overheid burgers bewust voor de gek houdt om te verdoezelen waar ze mee bezig is. Maar zit daar een sinister, wereldschokkend geheim achter, de sleutel tot het oplossen van het grote raadsel? Nee.
En dat is juist de bedoeling van die complottheorieën.
Complotgekkies zijn niet geïnteresseerd in de afspraken tussen een wethouder en de directie van een lokaal chemiebedrijf, hoe de cijfers in de boeken vervalst werden, waarom de inspectie geen tijd heeft er goed naar te kijken of waarom de gemeenteraad zit te slapen?
Da’s klein bier. Dat geeft geen gevoel van grip op de werkelijkheid.
Ach ja, klein bier. Je moet groot denken hè.
Het begrip complot komt bij jou pas op tafel als er aliens aan te pas komen. Dream on prediker. Door zo te redeneren passeer je jezelf in de realiteit en mis je die.
@20 Nou ja, wanneer we het hebben over ‘complotdenken’ (Big Pharma, UFO’s, Joris Demmink) dan doelen we doorgaans niet op het blootleggen van gekonkel door de top van Nokia en IKEA om te voorkomen dat er een echte vakbond invloed binnen de poort krijgt, of campagnefinanciering van een of andere indianenstam aan een staatssenator, zodat die akkoord gaat met een casinovergunning.
Er worden samenzweringen beraamd, er worden allerlei zaken in achterkamertjes bedisseld die in het nadeel van mensen zijn buiten die achterkamertjes. De goeverneur van Michigan stelde een of andere noodambtenaar aan die bepaalde dat de watervoorziening van Flint voortaan niet langer van Lake Huron zou komen, maar recht uit de (vervuilde) rivier getapt zou worden.
Dit werd verpakt als een kostenbesparende maatregel, maar het lijkt erop dat de echte bedoeling was dat private watervoorzieningbedrijven de kans zouden krijgen zich op de consumentenmarkt van Flint, Michigan te begeven.
Is dat een complottheorie? In de meest letterlijke zin van het woord wel: het is een theorie (eigenlijk: een hypothese) die een complot postuleert als verklaring voor bepaald gedrag.
Maar het woord complottheorie wordt in de regel gebruikt voor allerhande vergezochte en omvattende samenzweringstheorieën, die je beeld van de werkelijkheid op z’n kop zetten.
LÉVÉN IN GROT VAN PLATO OF DAAR BUITEN ?
Mon(eye) de enige ware (Re)ligion
Wat gebeurd er in de regel als ideologiëen of willekeurig welke (Monetaire) doctrine dan ook in rang orde tot Wet worden verheven ? In tegen stelling tot wat velen beweren is het gelijkheidsbeginsel, de Weeg Schaal de Wet voor de meeste mensen een ware gruwel. Zolang de eigen Flappentapper werkt slaapt de zogenaamd vrije mens rustig verder.