Bruten en bloemenkinderen

150 jaar geleden werden tijdens het winnen van kalksteen in het Neanderthal fossiele botten aangetroffen. De fossielen worden niet meteen op waarde geschat, de originele vondstmelding uit 1856 stelt: “Nach Untersuchung dieses Gerippes, namentlich des Schädels, gehörte das menschliche Wesen zu dem Geschlechte der Flachköpfe, deren noch heute im amerikanischen Westen wohnen, von denen man in den letzten Jahren auch mehrere Schädel an der oberen Donau bei Siegmaringen gefunden hat.” Pas drie jaar later publiceert Darwin zijn Origin of Species, dus evolutie en het mogelijke bestaan van eerdere mensachtigen, zijn nog onbekend.

In 1864 schrijft de Ierse anatoom William King dat het om de resten van een primitieve aapmens gaat, met de naam Homo neanderthalensis (het scheelde maar een haar of het was Homo stupidus geworden). King schatte de mentale capaciteiten van de Neanderthaler bijzonder laag in, hij was waarschijnlijk niet eens bewust van het bestaan van God: “[the Neanderthal skull] more closely conforms to the brain case of the chimpansee, and, moreover, assuming, as we must, that the simial faculties are unimprovable – incapable of moral and theositic conceptions – there seems no reason to believe otherwise than that similar darkness characterised the being to which the fossil belonged.”

In de loop der jaren werd het beeld van de brute, achterlijke, kromlopende Neanderthaler door de feiten achterhaald. Het waren immers handige jagers, ze konden waarschijnlijk praten, en ze begroeven hun doden. Een Neanderthaler graf, opgegraven in de jaren ’60 in Shanidar, Irak, bevatte een ongewoon hoge concentratie pollen. Dit leidde tot speculatie over uitgebreide grafrituelen met bloemen. Die conclusie wordt nu weer betwist, maar het veranderde wel definitief het imago van de Neanderthaler.

Er zijn nog veel onbeantwoorde vragen. Niet de minste is waarom de Neanderthalers 30.000 jaar geleden plotseling van de aardbodem verdwenen zijn. Heeft de moderne mens bij zijn intocht in Europa 40.000 jaar geleden de Neanderthaler verdrongen of zijn de twee populaties samengesmolten? Dat laatste zou betekenen dat de Neanderthaler bijgedragen heeft aan de genetische variatie in de Homo sapiens populatie. Een antwoord hierop komt mogelijk binnenkort van de onderzoeksgroep van Svante Pääbo, die begin dit jaar aankondigde al een miljoen baseparen van het Neanderthaler genoom in kaart gebracht te hebben. Dit soort onderzoek wordt beperkt door het lage aantal onderzochte individuen, en de kans bestaat dat eventuele invloed van Neanderthalers weer verdwenen is uit de huidige populatie. Dat neemt niet weg dat met het in kaart brengen van het Neanderthaler genoom, het onderzoek naar de menselijke evolutie weer een belangrijke stap vooruit zet.