COLUMN - door Marcel Canoy, Sandra van Dijk
Wie niet kan voorzien in zijn of haar bestaan kan aanspraak maken op de bijstand. Het idee is dat de bijstand een strikt minimale voorziening is. Alle manieren om extra middelen te vergaren moeten worden gemeld, er mag geen relevant vermogen zijn en alle extra’s worden direct afgeroomd.
Boodschappenboete
De gevolgen bleken pijnlijk duidelijk bij een recente rechtszaak waar het neologisme boodschappenboete vandaan kwam. Een inwoonster van de gemeente Wijdemeren liet haar boodschappen voor een deel door haar moeder betalen en verzuimde dit te melden. Toen de gemeente daar achter kwam, was zij door de Participatiewet genoodzaakt ruim 7000 euro terug te vorderen.
Giften
Gemeenten hebben weliswaar enige beleidsvrijheid om te bepalen wat een bijstandsgerechtigde aan giften mag ontvangen, maar dat mag geen structureel karakter hebben dat tot kostenbesparing leidt. Kortom, de boodschappen gingen kennelijk te ver en de gemeente – en in navolging de rechter – legde een terugbetaling op.
Wat zit hier achter?
De casus leverde nogal wat ophef op, want voor velen voelt dit onrechtvaardig. Waarom geen boodschappen van je moeder, maar wel levensmiddelen van de Voedselbank? De gedachte is dat een bijstandsgerechtigde niet mag wat alle andere wereldburgers wel mogen: de hulp van familie gebruiken om een menswaardig bestaan te leiden. Kinderen van rijke ouders mogen zelfs een ton belastingvrij cashen om een huis te kopen.
Rondkomen
Is het ook echt onrechtvaardig? Je zou kunnen zeggen dat het eveneens als onrechtvaardig kan worden gezien om een beroep op collectieve middelen te doen wanneer dit niet nodig is en je ook anderen in je omgeving om hulp kan vragen. Navrant in dit verband is dat recent onderzoek van het Nibud blijkt dat de bijstand te laag is om van rond te komen. Voor mensen in de bijstand rest dus de keuze: Leven in armoede of leven in minder armoede door je te laten bijplussen als dat mogelijk is en in de hoop dat dit door de vingers wordt gezien.
Door de vingers
Het door de vingers zien valt in de praktijk tegen. Dat blijkt niet alleen uit de boodschappenboete. Na de Bulgarenfraude is er een cultuur van zero tolerance voor misbruik ontstaan. In de angst voor fraude en onrechtmatigheid is er een flink ambtenarenapparaat opgetuigd om alles te controleren. Zo wordt er op bankrekeningen en ver achter de voordeur gespeurd of iemand wel echt leeft als iemand die eigenlijk niet echt kan rondkomen. De schade van zero tolerance is groot: Het leidt tot geïnstitutionaliseerd wantrouwen. De bijstand is verworden tot een voorziening die de burger het etiket van fraudeur bezorgt bij een per ongeluk verzuimde melding of administratieve vergissing.
Doenvermogen en zelfredzaamheid
De bijstand is schraal en streng. Het doel lijkt om mensen te prikkelen om als de wiedeweerga naar werk te zoeken zodat ze de armoede vaarwel kunnen zeggen. Het is dan wel belangrijk dat het vinden van werk ook een realistisch perspectief is. Uit een WRR rapport blijkt echter dat de overheid het doenvermogen van kwetsbare burgers structureel overschat. De weg naar werk is helemaal niet eenvoudig. Uit onderzoek blijkt dat mensen soms zomaar 15 IQ punten in mogen inleveren als ze met ernstige vormen van financiële schaarste worden geconfronteerd. Daarbovenop leidt streng en onpersoonlijk behandelen van burgers in de bijstand tot aanvullende stress en daarmee tot een nog lager doenvermogen. De trieste conclusie is dat als je eenmaal in de bijstand zit de kans om aan het werk te geraken gering is.
Bezuinigen
De prijs die we betalen voor het tegengaan van fraude is daarmee hoog voor mensen in de bijstand. Maar ook de staatkas wordt hier niet wijzer van. De harde aanpak lijkt op een bezuiniging omdat de gemeente geld terugkrijgt bij overtredingen. Het aannemelijke gevolg is evenwel dat de kwetsbare burger minder zelfredzaam wordt, een tweederangsburger die nog verder in de stress raakt en mogelijk een beroep gaat doen op voorzieningen die een stuk duurder zijn zoals de GGZ of schuldhulpverlening. Het probleem is nog groter als we bedenken dat 221 duizend kinderen in een gezin opgroeien met een laag inkomen. Zij hebben een groter risico op sociale uitsluiting, slechtere gezondheid en allerlei andere negatieve gevolgen.
Domeinen
Dit raakt een dieper probleem. Een overheidsregeling wordt vaak uitsluitend beoordeeld op het domein waarop het betrekking heeft, in dit geval de sociale zekerheid. Eventuele gevolgen voor andere domeinen, zoals het medische domein, worden onvoldoende in de berekeningen of overwegingen meegenomen, zelfs als zich deze binnen dezelfde gemeentelijke begroting afspelen. Het is daarom zaak altijd te denken vanuit het bredere maatschappelijke perspectief. Welke gevolgen heeft streng optreden in het ene domein op andere domeinen? Wat maximaliseert het totale belang voor de maatschappij?
De overheid als bijplusser
Wil de bijstand werken dan moet het burgers en hun gezinnen die er recht op hebben in staat stellen te leven in plaats van te overleven. De Participatiewet dreigt het meest ironische woord in de Nederlandse taal te worden. We willen dat alle mensen participeren, ook zij die in de bijstand zitten, maar ondertussen wordt het doenvermogen van mensen om daadwerkelijk mee te doen verkleind. De Participatiewet als Hotel California. You can check in anytime, but you can never leave.
Breder perspectief
Vanuit een breder perspectief levert een menswaardige bijstand met een menswaardige bejegening uiteindelijk veel meer op. Het denken in deze langere termijn en domeinoverstijgende termen begint langzamerhand door te dringen in brede lagen van de rijksoverheid en uitvoering, maar is nog lang geen gemeengoed.
Bijstand of tegenstand
De bijstand is een mooie voorziening. Maar in de huidige vorm lijkt het soms of je de bijstand beter tegenstand kunt noemen. Het staat burgers tegen en in plaats van dat ze een extra steuntje in de rug krijgen lijkt het soms alsof ze als tegenstanders worden gezien. Het wordt tijd voor een grondige herziening, zodat de bijstand in zijn huidige vorm naar de geschiedenisboeken kan worden verwezen.
Dit artikel verscheen eerder bij Sociale Vraagstukken. Marcel Canoy is hoogleraar aan de VU op het gebied van gezondheidseconomie en dementie, en adviseur van ACM. Sandra van Dijk werkt als gezondheidspsycholoog bij de afdeling Gezondheids-, Medische- en Neuropsychologie van de Universiteit Leiden.
Reacties (11)
Het meeste geld voor dit naar beneden trappen gaat ook nog eens zitten in het naar beneden trappen.
Een basisinkomen heeft die controle en chicanerie niet nodig en geeft de mensen de mogelijkheid in hun eigen tempo hun doenvermogen te ontwikkelen.
Win-win.
Een detail: de tekst in “Hotel California” is
you can check out any time you like, but you can never leave.
Wat mij stoort in het toepassen van de Participatiewet is dat participeren wordt uitgelegd als: “Je moet meedoen!”, niet als iemand bij de hand nemen en zeggen “We willen graag dat je meedoet.”
Daarnaast:
– In bovenstaand verhaal zie ik niks terug over een langdurigheidstoeslag. Dat is een regeling die, afhankelijk van het gemeentebeleid, na drie of vier jaar wordt toegekend. Met dat bedrag kun je een beetje van de ongedekte kosten die je hebt, opvangen. En geloof me dat dat echt geen luxe is. Wat daarnaast ook nog eens is: de peildatum. Valt die op het moment dat je aan de slag bent gegaan, krijg je niks meer! Probeer dan b.v. maar eens te investeren om een beetje representatief voor de dag te komen.
– Er zijn regelingen om wat extraatjes te krijgen, maar die worden vaak niet actief gepromoot. Sterker zelfs: de laatste jaren zie ik steeds vaker mensen die van hun knowhow op dit gebied een verdienmodel hebben kunnen maken. Kijk ook maar eens naar zgn. ‘mantelzorgmakelaars’.
Wijzen op plichten heeft de hoogste prioriteit ipv wijzen op rechten.
– Een ander belangrijk aspect dat hier niet genoemd wordt: het terugverdienen van de uitkering. Dit gaat via “vrijwilligerswerk” waar je je verplicht voor moet aanmelden. Ik heb hier al eens over geschreven: dat ik bedrijven ken waar men echt niet boventallig is (wat een voorwaarde voor vrijwilligerswerk is), het bedrijf afhankelijk is van vrijwilligers en zelfs winst maakt. Maar je mag geen “Nee!” zeggen, want dan staat je een korting op je uitkering te wachten.
– En daarnaast: mantelzorgen wordt niet gezien als vrijwilligerswerk! Alle extra kosten daarvan komen ook nog eens voor eigen rekening … breek me de bek niet open over het mantelzorgcompliment: dat hebben veel gemeenten in eigen zak gestoken of tot een fooi gereduceerd. Maar dat is een ander verhaal …
Eindeloze discussie. De ontwerpers van de Bijstandwet hebben geen inzicht over de mate hoe individuen zich verhouden tot hun familie. Juist in die context vind veel uitwisseling van geld en goederen plaats die onder de radar blijven. Die boodschappentas is natuurlijk maar een symptoom en verbergt in feite veel armoede in vooral minderheidsgemeenschappen met traditionele familiewaarden, waar de eer van de familie en de zorg voor elkaar nog bovenaan staat. Daar zal je als overheid je vinger nooit goed achter krijgen.
Er was negatieve werkloosheid, op dit moment, toch? Als in: meer vacatures dan werklozen? Dan lijkt het me statistisch sterk dat er niks van je gading bij is. We gaan godbetert zorgpersoneel uit arme landen importeren want we hebben zo veel geld – of nou ja: we kunnen zo veel geld lenen – dat we niet weten aan wie we het allemaal moeten geven.
Het tweede perspectief dat ik mis in het stukje – maar dat is misschien al wel achterhaald, dat weet ik niet – is dat het onder bepaalde omstandigheden helemaal niet loont om er in loon op vooruit te gaan.
We belasten zwaar (52%) datgene wat we willen bemoedigen, en we belonen wat we willen ontmoedigen (uit de bijstand raken). Ziehier het resultaat van polderen.
Als je wat verder kijkt, en jij kan dat ook, zul je zien dat die vraag onvoldoende matcht met het aanbod. Mocht je in het ziekenhuis geraken en je krijgt mij als verpleger, dan ben je niet te benijden. En daarom werk ik -alsook vele anderen- niet in de zorg. En zoiets geldt voor meer mensen en meer beroepen.
“Het tweede perspectief dat ik mis in het stukje – maar dat is misschien al wel achterhaald, dat weet ik niet – is dat het onder bepaalde omstandigheden helemaal niet loont om er in loon op vooruit te gaan.”
Binnen het huidige systeem is dit irrelevant: het gaat er namelijk niet om dat iemand op eigen benen staat, maar dat die persoon geen gebruik meer maakt van het systeem. Met andere woorden: ze zijn geen kostenpost meer voor de Nederlandse staat. De rest interesseert de staat niet of nauwelijks.
Ik sluit me aan bij Beugwant wat betreft die match tussen vraag en aanbod qua werk. Vergeet ook niet dat de mogelijkheid om bij te scholen vrijwel verdwenen is voor mensen in de Bijstand. Dat gaat alleen maar als je een baangarantie kunt krijgen.
De Nederlandse grensstreekbewoner heeft gelukkig nog de mogelijkheid voor €300,- in België cursussen te volgen die in Nederland onbetaalbaar zijn.
Waarom kan dat in NL niet?
Gemeenten zijn ook bar slecht in trajecten inkopen, is de ervaring.
[ Dan lijkt het me statistisch sterk dat er niks van je gading bij is. ]
Naast zorgmedewerkers, leraren en agenten hebben we veel technici nodig die zonnepanelen, airco’s, windmolens, elektriciteitskabels, warmtepompen en dergelijke kunnen instaleren. Daarvoor, en voor de bouw van kerncentrales, moeten we massa’s buitenlandse werknemers hier heen halen.
En 50-plussers komen nog steeds moeilijk aan een baan. Iedereen wil een jonge medewerker die na een paar jaar een sabbatical wil voor een wereldreis en daarna kinderen krijgt, dus korter wil werken en vaak thuis blijft omdat een kind ziek is. Alles beter dan een rustige ervaren loyale 50-plusser, zonder inpandige kinderen, die nog steeds het onterechte oude imago heeft van een improductief iemand die niet met computers overweg kan en de VUT ingeduwd moet worden.
Er is geen negatieve werkeloosheid.
Aantal bijstandsgerechtigden in augustus: 424.000
Aantal WW uitkeringen in augustus: 210 790
Totaal dus zo’n 635.000 mensen
Aantal vacatures september: 371.000
En zo komt men tot die suggestieve berichtgeving. Men telt in de berekening de bijstandsgerechtigden niet eens meer mee. Maar gebruikt het negatieve werkeloosheid argument wel om de bijstandsgerechtigden in een kwaad daglicht te zetten.
Ga je diep schamen KJH
Niet alle bijstandsgerechtigden kunnen werken.
Bv. immigranten die hier te weinig jaren woonden om de volledige AOW te ontvangen kunnen bijstand krijgen.
.
Er is ook nog verborgen werkloosheid van mensen die eigenlijk wel een (deetijd-)baan zouden willen en niet in een uitkeringssituatie zitten.