Werkt de feedback loop in ons menselijke ecosysteem naar behoren? Stel dat technologie de kunstmatige natuur is die de mens om zich heen bouwt, worden de goede en slechte gevolgen van onze vrije daden door die technologie niet tot onoverzichtelijke proporties versterkt? Of zijn mensen zelf niet meer dan machines die alleen bestaansrecht hebben vanwege het doorgeven van een stukje code?
Dit zijn zomaar een paar niet al te eenvoudige vragen die documentairemaker Adam Curtis in All watched over by machines of loving grace opwerpt. Ik zal proberen hier een samenvatting te geven van deze uiterst prikkelende en verwarrende documentaireserie, maar pin me er niet op vast. Ga ‘m vooral zelf kijken.
In deel 1 Love and Power onderzoekt Curtis ondermeer het objectivisme van de Russisch-Amerikaanse schrijfster Ayn Rand. Curtis vertelt ruwweg het verhaal dat Hans Achterhuis in zijn Utopie van de vrije markt zo helder uit de doeken doet. Het neoliberalisme vindt zijn oorsprong in Rands objectivisme en is net als het socialisme en communisme een utopische ideologie (met Rand’s The fountain head en Atlas shrugged als manifesten). De mens kan alleen vrij zijn als hyperindividueel wezen, waarbij alle interacties gebaseerd zijn op rationaliteit en voor wat hoort wat. Altruïsme is tegennatuurlijk. Politiek is uit den boze, want collectieve belangen zijn irrelevant. Politiek kan het individu alleen maar hinderen.
Het objectivisme is niet alleen aangeslagen bij de financiële elite aan de oostkust van de Verenigde Staten (in het bijzonder bij Alan Greenspan), maar ook bij de software pioniers in Silicoon Valey. De programmeurs en entrepreneurs van het eerste uur hoopten met hun software de mens instrumenten te geven waarmee hij zijn individualiteit kon vergroten. In decentrale netwerken kon iedereen zijn rationele eigenbelang najagen, zonder afhankelijk te zijn of gehinderd te worden door een centrale politieke macht. We horen hier de belofte die vaak uit Silicoon Valey klinkt, maar Curtis toont die vanuit een heel ander gezichtspunt: niet vanuit het humanisme, maar vanuit een extreem rationalisme.
Het tweede deel The use and abuse of vegetational concepts gaat over de ecologie en cybernetica. Curtis laat zien, overtuigend denk ik, dat ons wereldbeeld nog steeds sterk beïnvloedt wordt door de grote doorbraken in de ecologie van de jaren zestig, die hun hoogtepunt vonden in het rapport van de Club van Rome. De basisidee is dat alle systemen – de natuur, de samenleving, economie – uit zichzelf neigen naar stabiliteit. Door middel van feedback loops voedt een systeem zich met informatie. Na verstoringen van het systeem kan met de nieuwe informatie de balans hersteld worden.
Curtis laat zien dat dit idee achterhaald is. Als er al sprake is van een ordenend principe, dan is dat alles altijd veranderd omdat kleine voorvallen in open systemen enorme consequenties kunnen hebben. Voor de menselijke ecosystemen geldt dat politiek altijd weer om de hoek komt kijken. Curtis exploreert hiervoor het lot van enkele communes waarin men een perfect ecosysteem, juist gestoeld op rationele principes, probeerde te bewerkstelligen. Uiteindelijk speelde groepsdynamica altijd een ondermijnende rol. Ook al was iedereen gelijk, sommigen waren gewoon sterker en dat leidde tot machtsonevenwicht en daarmee instabiliteit. Je kunt politiek niet leuk vinden, maar politiek is overal.
In het laatste deel The machine in the monkey and the monkey in de machine wordt die dierlijke politieke kant grondig onderzocht in de Congo. Ook hier weeft Curtis een aantal verhalen fraai in elkaar. Enerzijds vertelt hij over de gevolgen van het menselijk handelen en het uitvoeren van ogenschijnlijk rationeel economisch gedrag voor dit geplaagde land. De kleine beslissing toentertijd van de Belgen om de Tutsi’s in Rwanda te bevoordelen boven de Hutu’s – terwijl dat verschil nooit echt een issue was – heeft enorme consequenties gehad, ook voor de Congo. Goede of ogenschijnlijk onschuldige bedoelingen hadden onvoorziene consequenties.
Curtis vertelt ook het verhaal van Dianne Fossey, die jarenlang met de gorilla’s leefde in de Congo en Rwanda. Hiermee maakt hij een brug naar de genetica en de idee van de selfish gene: de mens is niet meer dan een drager van een stuk code, het dna, dat zichzelf via de mens repliceert. Dat verklaart zijn altruïstische gedrag. De mens is niet belangrijk, dat is maar een tijdelijk vat. Het is het dna te doen om zijn eigen overleving. Wat blijft er dan nog over van de vrije wil, als we gestuurd worden door ons dna?
Curtis vertelt een ingewikkeld verhaal. Volgens mij wil hij zeggen dat we op een drempel staan, een kanteling van ons mensbeeld. We beschouwen onszelf als machines, rationeel gedreven in netwerken aan elkaar en aan andere systemen op deze aarde verknoopt. Het is daarom niet verwonderlijk dat we machines voortbrengen die hetzelfde lijken te doen als wij en waarmee we een spiegelwereld bouwen waarin we ons behaaglijk voelen.
De machines zijn ogenschijnlijk gracieus. Maar, en dat is de crux, wij mensen zijn van nature niet gracieus. We zijn domme dragers van een stukje code die ons er niet van weerhoudt, of zelfs misschien aanmoedigt om hele domme dingen te doen. Gruwelijke dingen. Die soms ook heel rationeel zijn ingegeven. De daden die daaruit voortkomen leiden tot grote onvoorziene gevolgen die de complete systemen kunnen verstoren en zelfs vernietigen. En met die vernietiging vernietigen we ook onszelf.
Als u er iets anders van heeft kunnen maken: ik hoor het graag.
Reacties (10)
Ja mooie serie, inderdaad.
Het laatste deel is inderdaad het moeilijkst te begrijpen. Ik moet de documentaire nog een tweede keer bekijken, maar ik denk niet dat Curtis wil zeggen dat wij domme dragers van stukjes code – genen, de machines in ons – zijn. Integendeel, ik denk dat hij ons wil laten zien wat de macht – en het gevaar – van die metafoor is. Ook de Selfish Genes is maar een beeld.
Zoals de Hutu’s en de Tutsi’s zich lieten aanpraten verschillende volken te zijn. Het was maar een verhaal, een mythe die was gebaseerd op het idee van de betere genen.
Goeie post. Ik kan iedereen aanbevelen om de serie te bekijken. Ayn Rand’s objectivisme maakt de laatste tijd een enorme revival mee en wordt door veel politici gebruikt als excuus voor hun egoistische “ieder voor zich” agenda. Er is trouwens een fijne torrent te vinden op TPB met alle drie afleveringen. Maar dat heb je niet van mij ;-)
Wat betreft Deel 3 zou ik deze discussie op de (fan?)site van Richard Dawkins willen aanbevelen.
Kort gezegd verwijt men Curtis aldaar dat hij het ‘selfish genes’ concept te gemakkelijk afschildert als ‘mensen zijn machines, en dus hulpeloos en onvrij’. Dawkins laat zelf nooit na te benadrukken dat het denkende individu zich veel hoger bevindt dan zijn genen en wel degelijk de mogelijkheid heeft om, niettegenstaande de juistheid van de selfish-gene theorie, allerlei schijnbaar onzelfzuchtige zaken na te streven; een humanistische samenleving, bijvoorbeeld.
Nu moet ik toegeven dat die preek-neiging van Dawkins altijd een beetje een vreemde eend in de bijt is, vergeleken met het keurige beschrijvende werk van Hamilton. Toch vind ik het altijd wat makkelijk om zo makkelijk van het niveau van het gen over te springen naar het niveau van samenlevingen (Rwanda, bijvoorbeeld). Niet alleen kan dat duiden op een slecht begrip van het fundamentele karakter van de theorie, ik vind het zelfs licht demagogisch.
Echter, de geschiedenis zit vol met slecht begrepen theorieën en tot het bizarre uiterste doorgetrokken utopieën. Daar gaan alle drie de delen over. Ayn Rand (op het niveau van het individu, en zijn PC), Club van Rome (op het niveau van de samenleving), en Hamilton (op het niveau van het gen).
De vraag is of Curtis zich hier opstelt zoals de psycholoog die zijn zaakje verdedigt tegen de oprukkende hersenwetenschappers (over dit onderwerp was een korte polemiek in NRC), zoals eerder medici met microbiologen te maken kregen en chemici door de natuurkundigen werden opgejaagd.
De serie is echter veel interessanter als je hem bekijkt als associatieve waarschuwing: Curtis laat allerhande ideeën en theorieën aan zijn geestesoog voorbijtrekken, bestudeert en begrijpt ze heus wel, maar: Mensen laat u niet te snel meeslepen in het normatief toepassen van die systemen.
Overigens: Hoewel ik twijfel over wat Curtis nou precies beoogt met de Rwanda-episodes, moet ik toch zeggen: mijn god, wat is dat ongelooflijk goed gemaakt. De basis van het verhaal eerst terloops uiteenzetten, en dan opeens met snel gemonteerde beelden, versneden met de andere thema’s uit Deel 3, en voorzien van een ondraaglijk vastberaden soundtrack de hele tragedie in een paar minuten over de kijker uitstorten. Petje af.
@LB: de meeste docu’s van Curtis lijkt hij zelf in het publieke domein te stoppen, zie ook Archive.org, dus ik denk dat ook deze torrent volkomen legaal is.
Ik zag ook eens andere docu’s van curtis,zoals de THE POWER OF NIGHTMARES en THE CENTURY OF THE SELF.
Ik ken de geschiedenis anders dan wat adam Curtis vertelt.Zou Curtis zijn docu’s wel uitgezonden mogen hebben,als hij wat dieper inging op de echte machthebbers,achter het syteem.Elk systeem/technologie/ideologie word gekeken naar de winst ervan,wat het opbrengt.Zonder het kapitaal,jouw idee geen kans zal krijgen om bekend te worden.Een voorbeeld is Nicolai Tesla.Die de vrije energie uitvond,maar geen financieerders kon vinden om het uit te breiden.Of hij werd tegengewerkt door de rockefellers.Die had de olie in zijn handen,wat het zwarte goud was.En zo is alles tegengewerkt,wat de vijand was van dat kapitalistische denken.Zoals het socialisme.
Wat denkers in de tijd gedaan hebben is men een utopia voorhouden,zodat men harder werkt.
En een klasse systeem creeeren,waardoor men ambitie’s creeert,wat zijn doel zal worden.
School werd uitgevonden toen de industrie op gang kwam.Om een orde en regelmaat te creeeren.
Die utopia voor vele is dat datgene niet toereikend zal zijn tegen die tijd.In 1 eeuw tijd de bevolking wereldwijd verzesvoudigd is door de olievondsten,wat de welvaart bracht.
Als ik deze wereld zie zoals die is vandaag de dag,het een dierenwereld is,waar de sterkste de macht hebben,en met allerlei hersenspoel technieken de mensheid gevangen houden in die utopia.De blanke man in het westen was de eerste die onderscheid maakte tussen zichzelf en de andere volkeren,waardoor je de rassenscheidingen kreeg.En waar de minderheden/zwakkeren in deze samenleving uitgeroeid moesten worden.Bv door sterlisatie.
Het was niet duitsland wat ermee begon maar engeland en amerika.Hun ieologie is gebaseert op de natuur.Waar ook de sterkste de zwakkeren opeet,om te overleven en om het ras weer sterker te maken,wat het nodig heeft om te overleven in de toekomst.Zo is dat ook in de mensenwereld.Zwakkeren leveren namelijk niks op in de maatschappij.Alles wat niks opleverde werd/word ook uitgeroeid.De utopia waarin wij leven is dat ook zo het tijdperk zal aanbreken dat vele overbodig gaan worden in deze wereld.Wij nederlanders/europeanen/amerikanen warebn alleen maar bruikbaar voor de macht wat het opbouwde.Geen ene politicus zal een oplossing vinden,als de olie op raakt.
Het leven is een evolutie.
Ook de meteoriet-inslag miljoenen jaren geleden roeide de dinosaurussen uit,en al het leven bijna op deze aardbol.Toch wist het te overleven,tot aan de dag als vandaag.Hopelijk leren wij ons ook bewuster te zijn van het hedendaagse.De mens zelf is de oorzaak van het heden.Als wij onszelf beschaafder vinden dan al het andere ervoor,we er ook naar moeten handelen.Die fase van denken hebben wij niet vandaag de dag.Het gaat toch alleen om ons eigen ikke,en de rest kan stikken.Egotrippers wat alleen hun eigen belangen verdedigen en de bevolking een utopia voorhoud.
We zijn dieren wat andere dieren moet uitmoorden om te overleven.Die orde is er om het volk onder controle te krijgen.
En de politiek om te verdelen.Ieder zijn karma.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Karma
Bijzonder inspirerend. Vreemd om te zien dat iemand die zoveel invloed heeft als Alan Greenspan (veel meer dan een president) heel erg zoekende is geweest en uiteindelijk bij Ayn Rand uitkwam. Wat ik mis is de naam van Milton Friedman wiens eveneens utopische ideeën over het functioneren van de economie altijd hebben gezorgd voor theoretische onderbouwing en rechtvaardiging van Greenspans beleid. Wat ik ook mis is een uitwerking van het prisoners dilemma. De ideeën van Alan Greenspan hebben er decennia lang voor gezorgd dat er economische crises optraden als gevolg van de rationele keuze voor de slechtst denkbare oplossing. D.w.z. ten tijde van bijv. een zeepbel in de beleggingsmarkt zijn begleggers gedwongen mee te doen omdat ze anders winst mislopen. Is het hun baan dan zullen ze ontslagen worden als ze niet minimaal het rendement van de markt behalen. Ten tijde van de kredietcrisis van 2008 is gebleken dat dit de hele wereld raakt. Het systeem dwingt mensen verkeerde keuzes te maken. Karl Marx heeft ooit gezegd dat de heersende ideeën van een bepaald tijdperk altijd de ideeën van de heersende klasse van dat tijdperk zijn. Dat had hij goed gezien.
Tnx! Klinkt als een update van “Technocalyps”? http://snaporaz.posterous.com/must-see-technocalyps (en klikmelink ivm “The century of the self”).
Deel drie valt op YT niet meer te bekijken wegens rechtenschendingen. (En klikmelink voor enige interviews en andere links.)
Karl Marx was lichtelijk briljant ja. Als ik jullie goed begrijp is de documentaire een grote opvoering van postmodernisme. De waarheid bestaat niet, alles is in flux, etc.
The power of nightmares heb ik ook gezien. Die was goed. En de cenrale stelling, dat neocons en moslimfundamentilisten op zich niet eens zoveel verschillen, is ook al door anderen (Buruma) heel aardig verwoord.
Wat blijft er dan nog over van de vrije wil, als we gestuurd worden door ons dna?
Maar als er geen vrije wil is, en geen moraal, waarom maken we ons dan druk over Rwanda? Het lijkt alsof Curtis compleet voorbij gaat aan het verschil tussen mens en dier. Daarnaast is het ook niet zo dat wanneer mensen elkaar uitmoorden, moord dan maar normaal moet worden gezien, omdat het iets ‘menselijks’ is.
@9 zoals ik al in #1 zei: het is niet Curtis die die ideologie aanhangt, hij juist laten zien wat de gevolgen er van zijn, hoe het ons denken beïnvloedt zonder dat we het weten.