Overzicht

Marc van Oostendorp

281 Artikelen
48 Reacties
Achtergrond: Jay Huang (cc)
Marc van Oostendorp is hoogleraar Nederlands aan de Radboud Universiteit Hij heeft een website, een YouTube-kanaal.
Foto: dcJohn (cc)

Chatbot fraudeert bij het eindexamen Fries

, door

Nadat ik eerder de eindexamens Nederlands (havo en vwo) en vwo-Frans door chatbots heb laten maken – voor beide slaagden de chatbots ruimschoots – leek het me interessant om het ook nog eens met Fries te doen. Voor Fries is er veel minder elektronisch leesbaar materiaal voorhanden, en aangezien kunstmatige intelligentie afhankelijk is van heel veel voorbeelden, is te voorspellen dat dit type examen veel moeilijker zal blijken te zijn.

Dat kwam uit. ChatGPT wist met het examen niets te beginnen, ook na enkele pogingen kreeg ik er niet het begin van een antwoord uit. Ze begreep niet eens dat de vragen die ik stelde gingen over de tekst die ik eerder had gegeven, en klaagde dat ze niet begreep over welke tekst ik het had. Bij Nederlands en Frans was dat allemaal geen probleem geweest. ChatGPT is aldus gezakt met een 1.

Bing, de chatbot van Microsoft (ook gebaseerd op GPT4), deed het op het gezicht ietsjes beter, maar haalde ook duidelijk een onvoldoende (18 van de 48 te behalen punten). Bovendien vertoonde het heel bizar, en frauduleus gedrag. Vragen en correctiemodel voor het eindexamen zijn hier te vinden.

Er waren 39 vragen. Omdat je aan Bing maar 20 vragen per sessie mag stellen en omdat ik de teksten apart invoerde – dat telt ook als vraag – en af en toe tussendoor een extra aanwijzing bleek te moeten geven over in welke taal Bing moest communiceren, waren er 3 verschillende sessies nodig.

Foto: Louis Bracke (cc)

Taalproevers en de sandwich van de rechter

, door

RECENSIE - Rechten zijn een bijzonder vak, zeker voor de taalkundige: een vak waarin een hele wereld gemaakt wordt met taal, de taal van de wet en die van de advocaten en de jurisprudentie. Zonder taal is een groot deel van het menselijk bestaan ondenkbaar, maar dat geldt zeker voor het recht.

Allerlei filosofische problemen worden praktisch ineens urgent in de context van het recht. Wanneer weten we iets zeker? Hoe bepalen we dat van twee opeenvolgende gebeurtenissen de eerste de oorzaak was van de tweede? En hoe bepalen we wat een woord precies betekent?

In het boekje Maar dat is níet logisch! verzamelde de Rotterdamse jurist Harm Kloosterhuis columns die hij sinds 2017 voor het juridisch tijdschrift Ars Aequi schreef. Officieel gaan ze over het gebruik van drogredenen in de rechtspraktijk, maar ze raken ook aan al die andere kwesties.

Volkorenbroden

Intrigerend, voor de taalkundige, zijn vooral de stukjes die gaan over de betekenis van woorden. Stel dat er is bepaald dat er speciale regels gelden voor mensen die sandwiches verkopen. Gelden die regels dan ook voor verkopers van burrito’s of taco’s? Je kunt dan teruggrijpen naar een woordenboek maar die – deze zaak speelde in Amerika, het woordenboek was Merriam-Webster – zegt dan ’two thin pieces of bread, usually buttered, with a thin layer (as of meat, cheese, or savory mixture) spread between them’. Alsof een sandwich niet ook uit één belegde boterham kan bestaan, of uit meerdere op elkaar (de club sandwich). En alsof de boterhammen niet dik kunnen zijn, net als het beleg.

Foto: by mikhail nilov via pexels.

Lerarentekort: eerst maar eens investeren

, door

Er ontbreekt naar mijn idee iets in het opiniestuk dat de Utrechtse hoogleraar Duits Ewout van der Knaap een anderhalve week geleden in NRC publiceerde. Dat stuk gaat over de dreigende situatie bij met name de universitaire opleidingen Frans en Duits, een situatie van verdere verschraling van de opleidingen, en dat in een tijd dat er schreeuwende lerarentekorten zijn voor – onder andere – deze twee zo belangrijke talen.

“Ligt het aan de verengelsing van het hoger onderwijs,” vraagt Van der Knaap zich af in zijn stuk over de oorzaken van het lerarentekort, “het toegenomen aanbod aan studierichtingen die veelal breed van aard zijn, de overheidsprikkels voor beta-studierichtingen (‘Kies exact’)?” Maar hij vergeet volgens mij een heel belangrijke factor: de omlaag gekelderde status van het leraarschap, waar heel weinig aan gebeurt. De salarissen zijn iets bijgesteld, maar nog steeds proberen scholen weg te komen met een zo laag mogelijk startsalaris en ook proberen ze anderszins niet echt om het vak aantrekkelijker te maken.

Het probleem begint al bij de opleidingen, maar dat heeft niet met de inhoud te maken. Ik geef college in de Nijmeegse educatieve master, en met name studenten die een beetje een omweg hebben genomen naar het leraarschap door eerst iets anders dan Nederlands te zijn gaan studeren, betalen het volle pond aan college- en andere gelden – en van zulke studenten zullen we het echt moeten hebben. Die mensen zetten zich al meteen in voor de school waar ze stage lopen maar moeten daarnaast soms nog allerlei bijbaantjes aannemen. Dan moet je wel heel veel liefde hebben voor het vak.

Foto: Paul Keller (cc)

Taalpolitiek in tijden van Kunstmatige Intelligentie

, door

Taalpolitieke kwesties hebben mij altijd meer geïnteresseerd dan de gemiddelde mens: hoe stellen we vast in welke omstandigheden welke taal of talen gebruikt mogen of moeten worden? Moeten alle kinderen op het schoolplein altijd Nederlands praten? Welke talen moeten worden gesproken in het Europese Parlement om alles tegelijk efficiënt en democratisch te laten verlopen? Moeten we ons verweren tegen het Engels in het hoger onderwijs of die taal juist omarmen?

De laatste tijd dringt tot me door dat in de toekomst die vragen weleens allemaal zouden kunnen verdwijnen, of in ieder geval een heel andere vorm zouden kunnen krijgen. Dat komt door Kunstmatige Intelligentie, systemen als ChatGPT maar vooral Google Translate en DeepL, automatische vertalers. Steeds beter worden die dingen: als je weleens iets moet vertalen, doen die systemen dat voor je in een handomdraai. Vaak is hooguit nog een lichte redactieslag nodig.

Genoeg

Het moment lijkt niet ver meer dat die systemen niet alleen voor geschreven tekst werken, maar ook in staat zijn de gesproken taal te begrijpen en voort te brengen. Ik bedoel niet dat zulke systemen er over vijf jaar zijn, maar wel dat ik niet verbaasd zou zijn als we ze in pakweg 2045 overal hebben. Dat je tegen die tijd een knopje in je oor kunt doen die alles wat de ander zegt in diens eigen stem maar in jouw taal laat klinken.

Foto: Thomas van de Weerd (cc)

Excuses voor het ongemak

, door

COLUMN - Studenten zijn voor de gemiddelde hoogleraar natuurlijk het contact met de jeugd. En ik geloof dat ik onder studenten een nieuwe stap zie in de ontwikkeling van een Nederlandse uitdrukking: ‘excuses voor het ongemak’.

Het is, vermoed ik, een uitdrukking die in eerste instantie gebruikt is door dienstverlenende instanties die een bepaalde dienst niet konden verlenen. “Het loket is de hele middag gesloten. Onze excuses voor het ongemak.” “De trein naar Den Helder van 11.23 rijdt vandaag niet. Onze excuses voor het ongemak.” “De bloem is op, er komt pas volgende week donderdag weer nieuwe. Onze excuses voor het ongemak.” Dat dit de oorsprong is, wordt bevestigd dat er een boekje uit 2011 is van Robert Giebels dat zo te zien vol klachten staat over de dienstverlening van de NS. (Van alle instanties die ongemak veroorzaken, associeer ik die excuses ook vooral met de NS. Ooit stopte die trein midden in de nacht in Hengelo, het zou de laatste trein zijn, maar hij ging niet verder en wij moesten de nacht doorbrengen op het station. Ongemak!)

Maar kennelijk is de uitdrukking verder geëvolueerd. Ik krijg nu afmeldingen van studenten voor colleges omdat ze ziek zijn, met “excuses voor het ongemak”. Voor mijn taalgevoel is dat raar, want dat een student ziek is, vind ik naar voor die student en minder gezellig tijdens college, maar daarmee is het nog geen ‘ongemak’.

Foto: Toon Tellegen, creative commons by-sa-2.0

Vanuit de Tellegen-hemel

, door

Waarom Toon Tellegen lezen?

Wie het raadsel van stijl wil bestuderen in de Nederlandse literatuur, moet Toon Tellegen lezen: een schrijver met een heel divers oeuvre, waarvan je iedere pagina kunt herkennen als geschreven door Tellegen: of het nu proza of poëzie betreft, voor volwassenen of voor kinderen geschreven is, grappig is of ernstig. Je kunt dat allemaal trouwens meestal niet eens zeggen, daar begint het al.

Tegelijkertijd is het lastig aan te wijzen waar dat aan ligt, want op het eerste gezicht gebruikt Tellegen heel gewone taal: wie de woordenschat gaat kwantificeren, hoeft geen heel groot telraam mee te nemen, en grammaticaal is er ook meestal weinig opvallends aan de hand. Het raadsel speelt zich puur af op een ander niveau van de stijl, de manier waarop zinnen en teksten in elkaar zitten.

Niet bestaan!

Een deel van de aantrekkingskracht zit daarbij geloof ik juist in de herkenbaarheid. Een individueel verhaal over de eekhoorn en de mier, een individueel gedicht over twee vrouwen, kun je ter kennisgeving aannemen. Het is juist het feit dat de teksten allemaal hetzelfde klinken en dat er toch steeds weer iets anders wordt gezegd die relatief veel lezers (in de wereld van lezers zijn alle beweringen over ‘veel’ relatief) naar ieder nieuw boek van Tellegen doen uitkijken.

Foto: Gerard Stolk (cc)

Ook heel persoonlijk naar mijzelf kijkend

, door

RECENSIE - Enthousiasme is misschien niet het eerste wat je verwacht van een boek over de retorische analyse van politiek taalgebruik. Maar de titel van Robbert Wigts boek over ‘de overtuigende taal van Mark Rutte’ heet Supergaaf, en het toont de premier in zijn kenmerkende schaterlach. Het is dan ook echt een boek dat het plezier laat zien in overtuigen. Dat komt door Rutte en het komt door Wigt.

Rutte is volgens Wigt “misschien wel de verbaal meest begaafde premier uit de Nederlandse geschiedenis”, maar dat komt vooral ook doordat hij er zoveel lol in heeft. Hij heeft zich zijn hele leven bekwaamd in de kneepjes van het vak: met andere mensen omgaan, proberen met ze tot een akkoord te komen, proberen ervoor te zorgen dat dit akkoord zo goed mogelijk uitkomt voor jouw partij. Rutte vindt dat gaaf. Voor hem is communicatie daarbij niet in de eerste plaats een middel om een doel te bereiken – laten we zeggen: de wereld beter te maken –, maar een doel op zich. Hij kent de retorische trucjes, en hij geniet ervan ze te gebruiken.

Robbert Wigt, behalve schrijver ook docent Nederlands in Amsterdam, geniet er dan weer van zulke trucjes op te sporen. Dat levert een heerlijk boek op: een kenner die vol liefde analyseert wat een man die houdt van zijn vak vermag.

Foto: bertknot (cc)

Als de werkelijkheid doodloopt, bouwen we een ark.

, door

Dit is een beetje een treurige Poëzieweek, omdat Lieke Marsman aftreedt als Dichter des Vaderlands. Het leed wordt niet eens verzacht doordat er een andere dichter aantreedt – de kandidaat heeft zich volgens de organisatie teruggetrokken ‘om persoonlijke redenen’ – maar het lijkt me voor iedere kandidaat heel lastig om in Marsmans voetsporen te treden.

Kenmerkend voor haar oeuvre is dat haar afscheidsbundeltje Ter gelegenheid van poëzie, waarin ze haar werk uit de afgelopen twee jaar verzamelde, behalve gedichten ook columns en essays bevat, want bij Marsman lopen genres altijd in elkaar over en dat heeft ze niet vanwege de zware mantel van het Dichterschap ineens veranderd. Ze vullen elkaar ook aan, ze vormen een geheel, die verschillende teksten, een zoektocht naar het Dichterschap met een grote D en het dichterschap met een kleine – wat moet je met je goedgekozen woorden in een tijd van crisis?

In haar voorwoord komt Marsman tot een radicale conclusie:

Hoe vaker ik politiek geëngageerde gedichten schrijf, hoe meer ik er dan ook van overtuigd raak dat kunst de wereld alleen kan veranderen wanneer kunstenaars de politiek in gaan. Daarmee bedoel ik niet dat kunstenaars geen geëngageerde kunst meer moeten maken, ik bedoel eigenlijk vooral: in hemelsnaam – meer kunstenaars in de politiek, hoe fijn zou dat zijn.

Foto: John C Bullas BSc MSc PhD MCIHT MIAT (cc)

Eentaligheid is een verminking

, door

COLUMN - Het staat al een paar maanden op internet, maar de laatste weken ging het ineens rond: een artikel waarin de Franse taalkundige Mélanie Jouitteau betoogt dat mensen eentaligheid opleggen een vorm is van verminking.

Het argument is even eenvoudig als origineel. Uit heel veel onderzoek weten we niet alleen dat de mens best meertalig kan zijn, maar dat het misschien wel de natuurlijke staat van de mens is. Nog steeds worden in grote delen van de wereld verschillende talen gebruikt: op de markt praten mensen een andere taal dan thuis, en daar weer een andere dan op het werk. Zelfs blijkt uit onderzoek (voorzichtig) dat meertaligheid goed is voor de cognitieve vermogens van sprekers – dat ze bijvoorbeeld mogelijk gemiddeld wat later Alzheimer krijgen.

Mensen van die natuurlijke staat afhouden, er kunstmatig voor zorgen dat ze maar één taal leren spreken is, zegt Jouitteau, daarom te vergelijken met bijvoorbeeld de Chinese politiek voor de twintigste eeuw dat van jonge meisjes de voeten moesten worden ingebonden zodat deze klein bleven en vrouwen nauwelijks zelfstandig konden lopen. Zoals deze verminking liet zien dat je ouders brave burgers waren, zo laat ook de dwang om kinderen alleen maar de taal van hun land te laten leren – en niet bijvoorbeeld de moedertaal van hun ouders – zien dat de opvoeders hun best doen om hun kinderen in het keurslijf van de staatsideologie te drukken.

Foto: Rubina V. (cc)

We denken nooit in ons eentje

, door

COLUMN - Steengoede brief, van mijn Nijmeegse collega Mark Dingemanse en een indrukwekkende lijst andere geleerden, in het tijdschrift Cognitive Science deze week. In de brief vatten ze samen wat zij, en naar mijn indruk steeds meer onderzoekers, beginnen te vatten: we denken niet in ons eentje – misschien wel nooit. De menselijke hersenen zijn geen makkelijk van de omgeving af te snijden entiteit, ideeën en gedachten ontstaan eigenlijk altijd in samenspraak met anderen.

Het is natuurlijk hoe lang is gedacht over het denken: als iets dat je hersenen doen. Het model was een computer, en wel een soort desktop-computer zonder internet aansluiting, waar je een som in kon voeren die het dan uitvoerde. Steeds duidelijker wordt dat je de hersenen misschien beter kunt zien als netbooks, laptops zonder veel eigen opslag die al hun gegevens en zelfs hun programma’s voortdurend ophalen van de cloud.

De brief is een soort manifest: stel voortaan juist de interactie centraal. Dingemanse en zijn collega’s geven voorbeelden uit allerlei domeinen waaruit blijkt dat de mens, inderdaad, eigenlijk nooit in zijn eentje opereert. Studie van de structuur van alledaagse gesprekken laat bijvoorbeeld zien hoe er voortdurend heel kleine misverstandjes dreigen die over het algemeen door de gesprekspartners zo moeiteloos worden opgelost dat het eigenlijk nauwelijks opvalt. En zelfs redeneren, op het eerste gezicht het paradepaardje van denken in je eentje, heeft blijkens onderzoek vaak het karakter van een dialoog.

Foto: Rusty Clark ~ 100K Photos (cc)

Het belang van het laatste woord

, door

COLUMN - Eergisteren kwam Eugen Rochko, de maker van het socialemediaplatform Mastodon met een voor sommigen schokkend bericht: hij zou overwegen om een functie voor ‘quote posten’ te maken omdat mensen erom vroegen.

Het bericht kwam een paar dagen nadat de Zweedse activiste Greta Thunberg op een ander socialemediaplatform, Twitter, een nu al beroemde ‘quote post’ had geplaatst. op een bericht van de kickboxer Andrew Tate. Die was haar komen sarren door in een post te melden dat hij 33 auto’s had die allemaal heel vervuilend waren, lekker puh. Een ‘quote post’ geeft iemand op Twitter de mogelijkheid zo’n bericht te herpubliceren met eigen commentaar erboven. Dat is wat een quote post is:

Rochko heeft lange tijd geweigerd om dit soort crossposts mogelijk te maken op Mastodon, omdat ze volgens hem een van de oorzaken zijn van de giftig opgewonden sfeer op Twitter. Blijkens de reacties op zijn voornemen, zijn in ieder geval veel mensen het met hem eens over die giftigheid. Tegelijkertijd hebben anderen hem juist eerder kennelijk gesmeekt om deze functie.

Aggressief

Ik zat ooit – toen ik jong was en onbezonnen, vorig jaar – ook op Twitter. Ik maakte ook wel gebruik van de quotepost-functie, bijvoorbeeld om een bericht van iemand anders van harte aan te bevelen (ik schreef er dan boven ‘Lees dit!’) of om een grapje te maken over een bericht van een beroemdheid (‘Moet je haar eens zien!’). Aan het gebruik dat mensen ‘giftig’ vinden – en waaraan Thunberg zich dan schuldig heeft gemaakt – heb ik me geloof ik niet bezondigd: om bijtend commentaar te geven op een aan mij persoonlijk geschreven bericht.

Foto: Gemaakt met DALL·E thinking fast and thinking slow

Chatbot kan niet langzaam denken

, door

Het menselijk gedruis over tekst producerende kunstmatige intelligentie zal nog wel even voortduren. ChatGPT hielp me begin deze maand een artikel schrijven dat volgens sommigen behoorde tot het beste dat ik ooit schreef. Sindsdien ben ik ermee blijven experimenteren – vaak nog verbaasd over wat het systeem ineens bleek te kunnen bedenken, maar gaandeweg toch ook steeds meer vertrouwd met de beperkingen: de doodsheid van het geproduceerde proza (of van de geproduceerde plaatjes), de weigering om er ooit iets bij te leren.

Bijna 25 jaar geleden schreef ik een stuk, ‘grandeur en misère van de computertaalwetenschap‘. Ik weet niet of ik kan zeggen dat ik het toen goed zag; ik weet wel dat ik het nog op dezelfde manier zie. Aan het eind van het stuk wees ik er op dat dommekracht waarschijnlijk de toekomst was: computers die op basis van een enorme verzameling voorbeeldteksten aan de hand van statistiek steeds weer nieuwe teksten kunnen maken die op de oude lijken. Na “op een mooie” volgt meestal pinksterdag en dus schrijf je ‘op een mooie pinksterdag’.

Ratio

Dat is precies het principe waarop de systemen die nu furore maken gebouwd zijn. Ik voorzag dit indertijd niet omdat ik nu zo’n visionair was, maar omdat iedereen die zich er 25 jaar geleden een beetje in verdiepte het kon zien.

Vorige Volgende