Marc van Oostendorp, auteur op Sargasso

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Crisis in 1458

28 januari 2012 , 14:00 , door Marc van Oostendorp

Arthur van Schendel twitterde al in 1906

Google kan wel inpakken. Gisterenavond kreeg ik een seintje dat er een nieuwe kleine zoekmachine voor het Nederlands online is, Kronos. Hij is nog in staat van ontwikkeling, ik heb hem nog nergens aangekondigd gezien, de interface is wat eenvoudiger dan die van andere zoekmachines. Maar hij biedt iets anders: historische diepte.

Je gebruikt Kronos om oude voorkomens van Nederlandse woorden te zoeken. Als basis gebruikt het systeem het Chronologisch Woordenboek dat Nicoline van der Sijs tien jaar geleden samenstelde en waarin ze van zeer veel Nederlandse woorden vermeldde wanneer ze voor het eerst werden opgetekend. Dat woordenboek is in Kronos uitgebreid met heel veel nieuwe bronnen — vooral oude teksten die te vinden zijn bij de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren of het al Project Laurens Jz. Coster. Je kunt daardoor ineens de woorden zien in de omgeving waarin ze echt gebruikt werden.

Soms worden Van der Sijs’ bevindingen ook nog eens sterk verbeterd. In 2002 kwam de eerste vindplaats voor crisis bijvoorbeeld nog uit 1763. Dankzij Kronos weten we nu dat Bartholomeus Engelsman het al in 1485 gebruikte (so en salmen die lopinge int begin niet stempen op dat crisis niet belet en wert).

Foto: copyright ok. Gecheckt 15-11-2022

Wanneer is het koffietijd?

26 januari 2012 , 08:00 , door Marc van Oostendorp

DATA - De nieuwste ontdekking van de taalwetenschap: uit zorgvuldige statistische analyse blijkt dat het programma Koffietijd van RTL4 op het verkeerde moment van de dag wordt uitgezonden (van 10.00 tot 11.00 op werkdagen). Sinds kort hebben onderzoekers een nieuw instrument om de juiste betekenis van allerlei woorden vast te stellen: Twitter. Daar zijn honderdduizenden mensen bezig iedere dag hun leven te beschrijven, en wel terwijl het zich voordoet.

Van dat feit kunnen we natuurlijk gebruik maken bij het bepalen van de betekenis van woorden als koffietijd, en dat kun je bijvoorbeeld doen op de website Timeu.se. In een database met miljoenen tweets wordt gezocht naar wanneer mensen precies het woord koffie tweeten en zo kunnen we dan weer vaststellen wanneer het echt koffietijd is in Nederland.

Het juiste antwoord luidt dus: tussen 8 en 9 in de ochtend, behalve in het weekeinde (vooral zondag), maar dan wordt Koffietijd nu juist niet uitgezonden.

Ook van borreltijd kunnen we op deze manier de juiste betekenis
vaststellen: vrijdagmiddag tussen vier en vijf.

Ook de betekenis van woorden die niet strikt genomen tijdsaanduidingen zijn, kunnen we zo plaatsen. Je kunt je bijvoorbeeld afvragen in hoeverre kater en brak nu echt synoniemen zijn: voelen mensen zich echt brak terwijl ze een kater hebben, of juist iets eerder of later. Ziehier:

De mens is een wezen dat stamelt

25 januari 2012 , 08:00 , door Marc van Oostendorp

NRC Handelsblad heeft een moeilijk te plaatsen nieuwe bijlage, met de wat moeizame titel Mens&. Hij verschijnt al een aantal weken, maar op de voorpagina vroeg de verantwoordelijk redacteur, Gijsbert van Es, zich gisterenavond ineens af waar Mens& nu precies over gaat. Wat is dat eigenlijk, een mens?

Van Es’ antwoord op zijn eigen vraag lijkt te zijn: een mens is een dier met taal, of beter gezegd: een dier met ’taal’, want Van Es schrijft dat woord consequent tussen aanhalingstekens. Ik weet niet waarom dat zo is, het wordt nergens duidelijk gemaakt. Je krijgt de indruk dat Van Es toch al graag niet iets duidelijk maakt: ‘Een begin van een antwoord probeer ik hiernaast op deze pagina te geven’, schrijft hij bijvoorbeeld. (Hij geeft geen antwoord, hij probeert zelfs geen antwoord te geven, hij probeert het begin van een antwoord te geven. En dat doet hij niet zomaar ‘hiernaast’, maar ‘hiernaast op deze pagina. Hij precisert het, omdat mensen anders misschien weleens op het tafelblad zouden kijken of het begin van het antwoord zich daar bevindt.)

De bijlageredacteur ontleent zijn eigen mensbeeld aan de Amerikaanse letterkundige Kenneth Burke en doet “een poging de kern te vatten” van diens gedachten. Die ‘poging’ wordt dan ondernomen met vreemde zinnen als: