Adolf Hitler en het christendom

LONGREAD - Het academisch ‘ eerherstel’ voor Adolf Hitler heeft inmiddels ook Nederland bereikt. Vorig jaar liet David King in zijn boek Het proces tegen Hitler zien hoe de dictator-in-spe op meesterlijke wijze de rechtszaak gebruikte als een podium om zijn ideeën ideeën een wijd verspreiding te geven, en hoe hij daarbij als oorlogsveteraan zeer succesvol een beroep deed op de conservatief-nationalistische krachten in zijn land.

In datzelfde jaar verscheen Het verboden boek van Ewout Kieft, waarin deze historicus zijn bewondering voor de heldere directheid en het cynische inzicht van Hitler niet onder stoelen of banken stak. Hitler was geen gek en Mein Kampf was niet (waarvoor het zo vaak wordt versleten) onleesbaar. Het was vooral een ‘sluw’ werk. Passages die hij eerder belachelijk vond, bleken bij herlezing ‘een stuk sluwer en efficiënter in elkaar te zitten’ dan hij had gedacht.

En nu is er dus Mijn strijd. De nieuwe vertaling van Mario Molegraaf, en van commentaar voorzien door historicus Willem Melching. Hij komt eigenlijk tot een andere conclusie. ‘Zelden,’ schrijft hij in de inleiding,

was een politicus zo openhartig over zijn bedoelingen als Adolf Hitler. Mein Kampf laat zich namelijk lezen als een blauwdruk voor het beleid van het nationaalsocialisme na de machtsovername van 1933.

Melching schrijft dat dit slechts voor één aspect niet opgaat, namelijk het feit dat Hitler in Mijn strijd een tweefrontenoorlog afwijst (want niet te winnen), terwijl Duitsland op het moment dat men de Sovjet-Unie binnenviel nog steeds in oorlog was met Groot-Brittannië.

Mijn strijd: een blauwdruk?

Daar valt een en ander op af te dingen. Ten eerste stelde de oorlog met de Britten op dat moment (voorjaar 1941) bitter weinig voor. En ten tweede had Hitler twee jaar eerder een nieuwe ‘blauwdruk’ gelanceerd voor de aanpak van de joden. Hitlers schrijft in Mijn strijd dat de joden uit Duitsland ‘verwijderd’ moesten worden. In de jaren na 1933 werd deze ‘blauwdruk’ inderdaad op allerlei manieren omgezet in daden en voorstellen, allemaal gericht op de verdrijving van de joden. Maar naarmate de nieuwe wereldoorlog dichterbij kwam, ontwikkelde hij een andere ‘blauwdruk’. Als ‘de joden’ een oorlog veroorzaken, dan zouden zij daar het meest onder leiden, zo waarschuwde hij op 30 januari 1939 in een toespraak tot de Rijksdag:

Als het internationale jodendom binnen en buiten Europa er opnieuw in slaagt om de landen in een wereldoorlog te storten, dan zal het resultaat zijn niet de bolsjewisering van de hele wereld en daarmee de overwinning van de joden, maar de vernietiging van het joodse ras in Europa.

Dat laatste stond niet in Mein Kampf of waar dan ook; dit was nieuw. Hitler zei voorafgaand aan deze waarschuwing niet voor niets dat hij ‘weer eens een profeet’ zou zijn. Vanaf dat moment was niet langer ‘verwijdering’ het doel maar moesten er plannen worden ontwikkeld voor een massamoord op ongekende, industriële schaal. Een taak die uiteindelijk uitgevoerd zou worden door Reinhard Heydrich. ‘Verwijdering’ was dus geen ‘sluwe’ omschrijving van wat in eind 1939 (toen de wereldoorlog daadwerkelijk uitbrak) beleid werd: de vernietiging van ‘het joodse ras’.

Sluw of openhartig?

Maar moeten we Mijn strijd nu omschrijven als sluw of openhartig? Of was hij dan weer het een, dan weer het ander? Een aardige testcase is wellicht het onderwerp ‘christendom’. In tegenstelling tot het lot van het jodendom was dat een gevoelig onderwerp. Hitler zocht geen aanhang onder de joden en zijn rassenleer en jodenhaat waren (zoals Melching ook constateert, en ik eerder al schreef) voor die tijd niet uitzonderlijk.

Dan lag het onderwerp ‘christendom’ een stuk gevoeliger. Hitler wilde immers een brede nationale beweging opbouwen en begreep dat een groot deel van zijn aanhang dan gelovig zou zijn. En ondertussen was men in rechts-extreme kring sterk antichristelijk. Wat zegt hij in Mijn strijd over het christendom? Wat was zijn échte, persoonlijke mening daarover? En was hij zelf in enige zin gelovig?

Zeker is dat wanneer Hitler het tijd vond om uit naam van de Duitse geschiedenis te spreken, hij graag God erbij haalde, of beter: de Voorzienigheid. Zo eindigde de uitgebreide toespraak waarin hij de Verenigde Staten de oorlog verklaarde (op 11 december 1941) met de woorden:

De heer van het heelal heeft ons de afgelopen jaren zo goed behandeld dat we dankbaar buigen voor de Voorzienigheid die ons gemaakt heeft tot leden van zulk een grootse natie. We danken hem ook omdat we eervol ingeschreven zullen worden in het eeuwige boek van de Duitse geschiedenis!

Geloofde Hitler dat een Voorzienigheid hem de taak had gegeven het Duitse volk te redden? In de Tafelgesprekken van 1941 (genotuleerd door Heinrich Heim) zijn enkele opmerkingen te vinden die Hitler in die dagen zou hebben gemaakt. Op de dag van de oorlogsverklaring zou hij hebben gezegd dat de Partij er goed aan deed om de Kerk op afstand te houden, want anders zal de Kerk claimen dat de successen van de partij het werk zijn van God. De Kerk moest aan zijn lot worden overgelaten:

Het keerpunt voor de Kerk is aangebroken. Nog een paar eeuwen en dan zal door evolutie gebeuren wat niet door revolutie gebeurt.

Twee dagen later, op 13 december, zei Hitler tegen zijn intimi:

De oorlog zal eindigen. De laatste grote uitdaging van onze tijd is dan erop toe te zien het Kerkenprobleem op te lossen. Dan zal de Duitse natie helemaal veilig zijn. Ik geef niks om geloofszaken maar ik accepteer het ook niet dat een paap zich met aardse zaken bemoeit. In mijn jeugd stond ik op het standpunt: dynamiet! Pas later zag ik in dat men zoiets niet eenvoudig kan oplossen. Het moet afvallen als een afstervend lichaamsdeel.

Het christendom was de Duitsers opgedrongen en was nutteloos:

Ik heb zes SS-divisies die volledig kerkenloos zijn en toch met de grootste zielenrust sterven.

Hitler verwierp het christendom als een joods verzinsel:

Christus was een Ariër. Maar Paulus heeft zijn Leer gebruikt om de onderwereld te mobiliseren en een voorbolsjewisme te organiseren. Met deze inbreuk gaat de fraaie helderheid van de Antieke wereld verloren. Wat is dat voor een God die zich alleen maar goed kan voelen wanneer de mensen zich voor hem kastijden?

De Tafelgesprekken zijn privé-toespraken die gericht waren tot een kleine kring (die zijn monologen lijdzaam moest ondergaan.) Wat Hitler dan vertelde, was niet bedoeld voor de buitenwacht. We mogen ervan uitgaan dat Hitler op zulke momenten volstrekt openhartig was.

Wat daarbij opvalt is dat Hitler niet God, of religiositeit, als het centrale probleem beschouwde, maar de georganiseerde religie. Hij sprak van het ‘kerkenprobleem’ en van soldaten die ‘kerkenloos’ de dood tegemoet gaan. De Tafelgesprekken suggereren dat Hitler géén atheïst was maar geloofde in een Voorzienigheid – een gegeven waaraan hij verder geen enkele morele of ethische consequentie verbindt. Wat hem betreft had deze Voorzienigheid ervoor gezorgd dat op aarde, tussen de volken, een keiharde strijd heerste om het bestaan die gewonnen móést worden door het superieure Arische ras.

Die Voorzienigheid, of God, was een abstract concept ‘ontdekt’ door de Ariër Christus. Maar die ontdekking was door de jood Paulus misvormd tot een dwangleer. Dat laatste idee gaat terug op het werk van Houston Stewart Chamberlain, de auteur van Die Grundlagen des XIX. Jahrhunderts. Interessant is overigens dat Hitler zich herinnerde dat hij vroeger een stuk feller tegen de Kerk was (toen dacht hij meer in termen van ‘dynamiet!’).

Hitler en de christenen

Wat dacht Hitler zo’n vijftien jaar daarvoor over het christendom, in de tijd dat hij werkte aan Mijn strijd? Klonk hij toen heel anders? Ten eerste, het onderwerp komt in het boek nauwelijks aan bod. Wat niet verwonderlijk is want God speelde in zijn ideologie geen enkele rol. Het (christelijk) geloof komt een paar keer ter sprake. En alles wijst erop dat hij toen al de opvattingen koesterde die hij later in de Tafelgesprekken etaleerde – inclusief dynamiet.

In de eerste wat langere passage over het geloof (op p. 345 van de nieuwe uitgave) wijst hij erop dat een volk niet zonder dogma’s kan:

Opmerkelijk is ook de steeds feller oplaaiende strijd tegen de dogmatische grondslagen van de afzonderlijke kerken, maar zónder is op deze wereld van mensen het bestaan van een religieus geloof in de praktijk helemaal niet denkbaar. De grote massa van een volk bestaat niet uit filosofen, en juist voor deze mensen is het geloof vaak de enige grondslag voor iets van een zedelijke wereldvisie. De diverse vervangingsmiddelen hebben wat resultaat betreft bewezen niet dermate doelmatig te zijn dat je in hen een nuttige opvolger kunt zien van de huidige religieuze belijdenissen. Maar wanneer de religieuze leer en het geloof werkelijk brede lagen moeten aanspreken, dan is het onvoorwaardelijke gezag van de inhoud van dit geloof het fundament voor elke effectiviteit.

Wat hij met ‘diverse vervangingsmiddelen’ bedoelt is niet duidelijk. Wellicht alternatieve religieuze stromingen of de wetenschap en het ‘wetenschappelijk’ marxisme. Zij waren/zijn blijkbaar niet ‘dogmatisch’ genoeg. En zonder onvoorwaardelijk gezag, zonder dogma’s, is het onmogelijk om de massa te binden. Die les komt elders in Mijn strijd heel sterk terug.

De paap moet zich niet met aardse zaken bemoeien, schold hij in 1941. Die boodschap is al in Mijn strijd te vinden. Hij gaat daarin fel tekeer tegen christelijke partijen (p. 345-346):

Dat in Duitsland voor de oorlog het religieuze leven voor velen een onaangename bijsmaak kreeg, viel toe te schrijven aan het misbruik dat van de kant van een zogenaamde ‘christelijke’ partij van het christendom werd gemaakt, en aan de schaamteloosheid waarmee men het katholieke geloof met een politieke partij probeerde gelijk te stellen. Dit onderschuiven was een ramp die een reeks nietsnutten weliswaar parlementszetels opleverde, maar de kerk schade toebracht.

Het is een oud geluid. Zowel extreemlinks als extreemrechts waren felle tegenstanders van het Roomse streven om voor katholieken aparte politieke partijen te vormen. Daarmee blokkeerde de Kerk immers hun eigen electorale doorbraak. Overigens beschouwde het Vaticaan een dergelijke medewerking aan de liberale democratie als een noodgreep. Democratie was en bleef een goddeloze liberale uitvinding. Het Vaticaan liet de christelijke partijen dan ook als een baksteen vallen zodra er met rechtse dictators (Mussolini, Franco, Hitler) een overeenkomst (concordaat) kon worden gesloten over de maatschappelijke rol van de Kerk.

Het zat Hitler dwars, die christenen in de politiek. In de volgende passage (p. 392) begint hij er weer over. Hij schrijft dat ‘de Jood’ nooit in staat zal zijn om Jezus te begrijpen en dat Jezus de joden terecht afranselde, maar ondertussen werkten christelijke politici doodleuk samen met de joden:

Zijn leven [dat van de jood, mh] is werkelijk enkel van deze wereld en zijn geest is bijvoorbeeld het ware christendom innerlijk even vreemd als zijn wezen dat tweeduizend jaar eerder de grootse stichter van de nieuwe leer zelf was. Nu maakte die geen geheim van zijn houding jegens het Joodse volk, zo nodig greep hij zelfs naar de zweep om deze tegenstanders van elk mensdom, die ook toen net als altijd in de religie slechts een middel zagen om zaken te doen, uit de tempel van de Heer te verdrijven. Daarom werd Christus natuurlijk vervolgens aan het kruis geslagen, terwijl ons huidige partijchristendom zich ertoe verlaagt bij de verkiezingen om Joodse stemmen te bedelen en later probeert met atheïstische Jodenpartijen politieke combines af te spreken, en wel tegen het eigen volksdom.

Christus bracht dus het ‘ware christendom’ (een term ontleend aan H.S. Chamberlain, die beweerde dat Christus in wezen een rassenleer had verkondigd). Maar deze ware leer was door Paulus misvormd. Dankzij de door Paulus ingebrachte dwang was de Kerk zo machtig geworden:

De grootheid van het christendom lag (…) in het onverbiddelijk fanatiek verkondigen en verdedigen van de eigen leer. (p. 443)

Ook het christendom kon (…) er niet onderuit tot het verwoesten van de heidense altaren over te gaan. Alleen uit deze fanatieke onverdraagzaamheid kon zich het apodictische geloof vormen, deze onverdraagzaamheid is er zelfs de absolute voorwaarde voor. (p. 573)

Tegelijkertijd zouden de joden ook verantwoordelijk zijn voor het uiteenvallen van de christelijke kerk. Op die manier konden ze namelijk de aandacht afleiden van hun snode plannen én hun greep op de mensheid versterken:

Het opwerpen van de ultramontaanse kwestie [de machtsstrijd tussen pais en keizer, mh] en het daaruit voortvloeiende wederzijdse gekrakeel van katholicisme en protestantisme bood, zoals de verhoudingen nu eenmaal lagen, de enige mogelijkheid de publieke aandacht op andere kwesties te richten, om de geconcentreerde bestorming van het Jodendom af te weren. Wat de mannen, die ons volk juist dit vraagstuk toesmeten, het daarmee aandeden, kunnen ze nooit meer goedmaken. Maar in elk geval heeft de Jood het gewenste doel bereikt: katholieken en protestanten voeren lekker onderling oorlog, en de doodsvijand van de Arische mensheid en het hele christendom lacht in zijn vuistje. Zoals men vroeger [in de revolutiejaren rond 1848, mh] de publieke opinie jaren achter elkaar had weten bezig te houden met de strijd tussen federalisme en unitarisme en die daarmee uit te putten, terwijl de Jood de vrijheid van de Duitse natie versjacherde en ons vaderland verried aan de internationale haute finance, zo lukt het hem nu weer de twee Duitse confessies tegen elkaar op te zetten, waarbij de grondslagen van beide door het gif van de internationale wereld-Jood worden aangevreten en ondermijnd. (p. 697)

Dynamiet

In de volgende passage ruiken we tot slot de ‘dynamiet’ waarmee Hitler de bestaande kerken wilde opblazen. De christelijke terreur (van joodse oorsprong) kon volgens Hitler alleen met terreur worden bestreden:

Het individu mag tegenwoordig met spijt vaststellen dat met het opdoemen van het christendom in de veel vrijere antieke wereld de eerste geestelijke terreur is gekomen, maar hij zal niet het feit kunnen ontkennen dat de wereld sindsdien door deze dwang gekweld en beheerst wordt, en dat je dwang alleen weer met dwang kunt breken, en terreur alleen met terreur. Pas daarna kan opbouwend een nieuwe toestand worden geschapen. (p. 574)

Daarmee hebben we alle relevante passages over het christendom in Mijn strijd wel gehad.

Geen concessies

De conclusie moet luiden dat Hitler in Mijn strijd geen enkele concessie doet richting het burgerlijke christendom van zijn tijd. De Voorzienigheid had gezorgd voor het superieure Arische ras, voor het nazisme en de wederopstanding van Duitsland. Het christendom diende zich niet te bemoeien met de politiek. Dat was bedacht door de jood Paulus; en de interne verdeeldheid van de Kerk was ook de schuld van de joden. Christus was geen zoon van God maar de verkondiger van een ‘leer’. Hij was geen jood geweest maar een Ariër. Tot slot: de Kerk had haar expansie te danken aan onverdraagzaamheid en terreur, en zou alleen door middel van terreur verwijderd kunnen worden.

Je kunt je afvragen hoe ‘hard’ iemand iets moet zeggen om gehoord te worden. Maar dit lijkt me redelijk hard. Hitler doet niet aan mitsen en maren; hij is volkomen helder en openhartig. De enige ontwikkeling die zijn denken heeft ondergaan is dat hij op een gegeven moment (wellicht onder invloed van het sterke rooms-katholieke verzet tegen het nazisme begin jaren dertig) het dynamiet inruilde voor een passieve houding.  Met de komst van het nationaalsocialisme zouden de Kerken vanzelf afsterven.

Maar als het gaat om het geloof is er in Mijn strijd niets ‘sluws’ te bekennen. Hitler had de antichristelijke passages gemakkelijk kunnen verwijderen of het leed kunnen verzachten met een onschuldig loflied op de verdiensten van het christendom. Niets van dat alles. Hij koos ervoor openhartig te zijn.

• Adolf Hitler, Mijn strijd. Vertaling Mario Molegraaf, geannoteerd door Willem Melching. Uitgeverij Prometheus, 859 blz., 49,99 euro.