A.F.Th. van der Heijden – Doodverf

Uit de envelop, die aan de binnenkant gecapitonneerd was met in plastic gevangen luchtbellen, gleed een boek met glanzende kaft. Op de voorkant een zwartwitfoto van een persoon die in gips gewikkeld leek, het hoofd hing licht over zijn rechterschouder. Ver achter de dikke bovenlip, in de schaduw van de geopende mond, was een deel van de tanden te zien. Het verhemelte werd verhuld in een grijs gelijk aan de achtergrond. Grote pseudo-reliëfletters verkondigden dat het hier om de nieuwe roman van A.F.Th. van der Heijden ging: Doodverf.

De manier waarop het boek is vormgegeven is even iets anders dan we van Van der Heijden gewend zijn. Sterker nog, de zeer opvallende buitenkant zou weinig gelijken vinden in de sectie literatuur van de boekwinkel. Doodverf verscheen dan ook niet voor niets tijdens de maand van het spannende boek en misstond toen niet tussen alle andere boeken met om aandacht schreeuwende hoogglansomslagen en liefst tweelettergrepige titels. Het kan verbeelding zijn, maar zelfs de grillige rimpels op de rug van het boek, ontstaan tijdens het lezen, doen denken aan een thriller die op een ligbed in de zon doorgeploegd is.

Afgaande op het uiterlijk, heeft het er dus veel van weg dat Van der Heijden een thriller heeft willen publiceren. Toch is het waarschijnlijker dat hij een roman in vermomming heeft gemaakt. Belletrie in travestie. Met een inhoud die nog donkerder is dan de buitenkant doet vermoeden.

Terug in de (tandeloze) tijd
Sinds 2003 publiceert Van der Heijden regelmatig een deel uit zijn tweede grote cyclus Homo Duplex. Het is zaak aan de verschijningsvolgorde vooral geen conclusies over de opbouw van de cyclus te verbinden: het deel dat het eerst verscheen, De Movo tapes, is deel 0. Drijfzand koloniseren is de sleutel tot Homo Duplex en van Het Schervengericht is nog geen plaats bekend.

Zo ging dat van 1983 tot 1996 ook met de eerste cyclus, De tandeloze tijd. Deel vier verscheen voorafgaand aan het derde deel, dat overigens plotseling uit twee lijvige boeken bleek te bestaan. Voor simultaanschrijver Van der Heijden loopt het wel eens anders dan vooraf bedacht, vandaar dat waarschijnlijk niemand nog echt zat te wachten op het nieuwe deel uit De tandeloze tijd, dat ooit was aangekondigd. Nu, dertien jaar na Onder het plaveisel het moeras, verschijnt het alsnog.

Wat in Doodverf te lezen valt, is niet nieuw. Oneerbiedig gezegd bestaat het uit gerecyclede lappen tekst uit de gehele cyclus De tandeloze tijd, met het focus op een verhaallijn:

“De schaar is een symbool van vernietiging en, tegelijkertijd, van (her)schepping: zoveel wist Albert Egberts al in De slag om de Blauwbrug, de proloog bij De tandeloze tijd. Uit die cyclus heb ik, met de schaar in de hand, de verhaallijn over de zogeheten Gipsmoord gelicht, om die via een proces van herzien, aanvullen, herordenen en opnieuw monteren tot een roman te verzelfstandigen. Het resultaat is Doodverf.”

Een verhaal van twee experimenten
We zien jeugdvrienden Albert, Flix en Thjum rond hun 27e levensjaar. Albert is in zijn ?experiment met het leven? verzeild geraakt in een heroïneverslaving, die hij bekostigt door kleine kinderen van Italië naar Nederlandse adoptiefouders te smokkelen, een schimmig handeltje waarvan de Napolitaanse sjacheraar Gesù Porporà aan het hoofd staat. Flix, de net afgestudeerde kunstenaar, zoekt naar de verwerkelijking van het hyperrealisme: het vangen van de momenten voorafgaande aan de dood in elastisch gipsverband. Hij reist naar Napels, voor de inspiratie van Pompeii en om modellen voor zijn gipswerk te zoeken in de sloppenwijken. Albert reist met hem mee, om van zijn verslaving af te komen.

Om tot deze reis naar (en het verblijf in) Napels te komen, gebruikt Van der Heijden fragmenten tekst uit de verschillende delen van De tandeloze tijd. Ingekort, aangepast en in een andere volgorde gezet, met korte hoofdstukken en telkens vanuit het perspectief van Albert, Flix, Thjum en Gesù. Het zorgt voor een sterk focus op de verhaallijnen van de gipsmoord en de kinderhandel. Waar het in De tandeloze tijd regelmatig puzzelen was om verbanden te leggen, loopt het verhaal in Doodverf in een eenparige beweging op de ontknoping af.

Het omhulde duister
Doordat de Gipsmoord, Alberts verslaving en ontwenning en de handel van Gesù Porporà meer centraal staan, lijkt ook, met terugwerkende kracht, De tandeloze tijd van karakter te veranderen. Doodverf schetst een duistere wereld vol kinderhandel, infanticide, de lichamelijke en geestelijke verrotting door heroïneverslaving en een kunstenaar die misschien vooraf wel wist wat de uiterste consequentie van zijn hyperrealisme zou zijn:

“Je zult zien, op een dag ben ik helemaal onzichtbaar geworden achter wat ik gemaakt heb. Nee, niet gemaakt, aangericht. (Flix)”

Van der Heijden pelt de glanzende rokken van de ui, die de necrose, kwaadaardigheid en het menselijk tekort verhullen. We zien de travestieten, die voor Flix model willen staan op voorwaarde dat ze, eenmaal naakt, hun kunstmatig gevulde bh?s mogen aanhouden. We zien Thjum:

“De dokter legde de schaar op Thjums borst, en trok zachtjes wrikkend met beide handen het witte masker los. Hij plukte de vilten lapjes van de ogen, die Thjum bij zijn leven al gesloten had. Zijn gezicht stond neutraal als dat van een etalagepop. De doodsstrijd was uitsluitend af te lezen aan de rimpels, groeven, plooien en scheuren in het witte harnas.”

Zo gaat dat met de kinderlijkjes van Gesù, die ontdaan van de ingewanden volgestouwd worden met zakjes heroïne, om eenmaal dichtgenaaid, met nieuwe kleertjes aan te dienen als smokkeltransport. En we zien het terug in De slag om de Blauwbrug bij Albert Egberts, die de sporen van injectienaalden op zijn armen onzichtbaar maakt met overhemden en manchetknopen als hangsloten. Zijn lange overjas verbergt het inbrekersgereedschap. Het zijn geen incidenten, De tandeloze tijd blijkt er vol mee te zitten (boektitel Onder het plaveisel het moeras bijvoorbeeld). Hoe een lelijke kaft weer een puzzelstukje van A.F.Th. op zijn plaats krijgt.

Roman in vermomming
Het mag inmiddels duidelijk zijn dat het groteske omslag van het boek een oppervlakkig eufemisme is van de inhoud. Van der Heijden speelt zo met het genre van de thriller, waarvan sommigen zeggen dat het niets met literatuur van doen heeft. Hoewel ik me niet in die slangenkuil wil begeven, is het voor mij duidelijk dat Doodverf weinig met een thriller te maken heeft.

Het moet een moeilijk proces zijn geweest: uit meer dan 3000 pagina’s Tandeloze tijd twee verhaallijnen isoleren en die zo monteren dat er een boek ontstaat met een niet af te remmen plot, tot een spannende roman. Is het boek daarmee aan te raden aan lezers die Van der Heijden nog niet kennen? De onmiskenbaar krachtige en geroemde A.F.Th.-stijl typeert dit boek (wat niet onlogisch is, het zijn immers teksten die al bestonden). Het is ook zo dat in dit boek nogmaals duidelijk wordt hoe nauwgezet Van der Heijden een verhaal kan opbouwen.

Hoewel ik mensen die onbekend zijn met het werk van Van der Heijden eerder aan zou raden Het leven uit een dag of Vallende ouders te lezen, kán Doodverf inderdaad een opstapje zijn voor nieuw publiek. De lezers die echt bediend zijn met dit boek, zijn zij die De tandeloze tijd gelezen hebben en er geen vrede mee hadden dat de cyclus ten einde was gekomen. Voor hen biedt Doodverf een nieuwe kijk op twee prominenter gemaakte verhaallijnen en geeft het boek nieuwe aanwijzingen over de interpretatie van De tandeloze tijd als geheel.

Tegen hen die zich verleid voelen door de glimmende voorkant zeg ik: probeer het eens. Je zult zien dat er tussen al die andere boeken met een glanzende foto en tweelettergrepige titel in grote letters weinig zo goed geschreven zijn als Doodverf.