Hoe de wereld is ontworpen voor en door mannen

Van de gezondheidszorg tot vervoer, van de wc tot je telefoon: bijna alles in onze samenleving is ingericht op het mannenlijf. Welke problemen levert dit vrouwen op? Hoe komen we van deze ongelijkheid af?

Leven we in een mannenwereld? Het is onmogelijk om die vraag ontkennend te beantwoorden na het bijwonen van de eerste avond in de serie Van wie is het vrouwenlichaam? In razend tempo komen de voorbeelden voorbij die illustreren hoe de wereld is ontworpen rond de standaardmens en wat het betekent als je niet tot die norm behoort.

Het is lastig je telefoon vast te houden, fitnessapparatuur te gebruiken en het gaspedaal in je auto is net te ver weg: dames in het publiek lepelen hun problemen moeiteloos op.

Het is natuurlijk geen gekke gedachte, om uit te gaan van een gemiddelde bij het ontwerp van bepaalde producten. Maar het wordt wel een probleem als dat gemiddelde een witte man van zo’n 70 kg is en de helft van de bevolking daarvan afwijkt, zoals schrijfster Caroline Criado Perez in haar boek ‘Invisible Women’ uitlegt. Het is tijd voor verandering, maar hoe pakken we dat aan?

Een kleine daad van verzet

We kunnen een voorbeeld nemen aan activist Geerte Piening (platform De Bovengrondse). In 2017, na een avondje stappen was zij op weg naar huis toen ze moest plassen. Bij gebrek aan een toilet, gebruikte ze een Amsterdams steegje. Ondanks dat er vrienden op de uitkijk stonden, werd ze opgemerkt door de politie en bekeurd. De schade? 140 euro plus 9 euro administratiekosten, vertelt Piening met een knipoog. Terecht, want wildplassen mag niet. Maar, ze vocht de bekeuring aan bij de rechtbank.

Voor mannen zijn er talloze plaskrullen in de hoofdstad, maar waar kunnen vrouwen terecht in hoge nood? Deze situatie speelt natuurlijk ook op andere plekken, zoals in Utrecht. Op het Janskerkhof, het wildplaswalhalla van de Domstad, staan vijf gratis plasgelegenheden voor mannen. Voor vrouwen is slechts één openbaar toilet, maar betaald! Een voorbeeld van ongelijkheid, van zogenaamd sanitair seksisme.

Overigens won Piening haar rechtszaak niet. Volgens de rechter had ze namelijk prima op een plaskrul gekund en had hij slechts één keer eerder van iemand gehoord dat dit een probleem is. Ik kan er nog steeds niet over uit hoe de rechter dit precies voor zich zag en ben daar gelukkig niet de enige in. De actie van Piening heeft meer mensen wakker geschud. Zo was er uitvoerige berichtgeving in de media, een demonstratie van ‘zeikwijven‘ en wil de lokale politiek (eindelijk?) genderneutrale wc’s in Amsterdam plaatsen.

Tekort aan data over vrouwen

Wellicht vraag je je af: is plasongelijkheid nou echt iets om je druk over te maken? Ja, want het heeft een historische context. Vrouwen waren vroeger veel minder in de publieke ruimte. Dus hoefde men geen publieke wc’s voor hen te maken. Het probleem van de ‘onzichtbare vrouw’ speelt ook in andere sectoren. Zo is er door de jaren heen veel minder onderzoek gedaan naar, en gegevens verzameld over, vrouwen. En dat is relevant in een tijd waarin data een steeds belangrijkere rol gaat spelen door technologische ontwikkelingen zoals machine learning, legt lector AI & Society dr. Maaike Harbers (HU Rotterdam) uit.

Machine learning is het principe dat een algoritme leert van voorbeelden uit een grote dataset. Zo kan een algoritme zelf leren een kat te herkennen door voldoende internetplaatjes te analyseren, in plaats van dat programmeurs coderen dat een kat harig is en een staart heeft. Maar wat gebeurt er als er een bepaalde bias (voorkeur) in de data zit?

Algoritmes repliceren die bias en zullen dat uiteindelijk versterken. Harbers illustreert dit idee met een recruitmentalgoritme van Amazon. Het was ontworpen om de beste kandidaten voor hun vacatures te vinden en werd getraind met personeelsgegevens van het bedrijf. Toen het systeem aan het werk werd gezet, bleek het echter uit een diversiteit aan kandidaten alleen witte mannen te selecteren. In de personeelsdata was het voornamelijk die groep die carrière had gemaakt in het bedrijf. Daardoor leerde het algoritme dat het maar beter was vrouwen te mijden voor het vullen van vacatures.

Uiteraard was dit niet de bedoeling: het feit dat vrouwen vroeger nauwelijks promotie kregen, betekent niet dat ze ongeschikt zijn. Het voorbeeld laat zien waar de ondervertegenwoordiging van vrouwen in datasets toe kan leiden. Zelflerende algoritmes beïnvloeden een steeds groter deel van de wereld om ons heen en als we niets doen aan de bias en hiaten in onze data zal de ondergeschikte positie van vrouwen in onze samenleving niet veranderen.

De menopauze: een groot taboe

Maar hoe dan? Is er hoop voor verandering? Filosoof dr. Marjolein de Boer (Tilburg University) is positief gestemd. Ze doet onderzoek naar ‘vrouwenkwalen’, zoals chronisch vermoeidheidssyndroom en de menopauze. Wist je bijvoorbeeld dat op dit moment 1,6 miljoen (!) vrouwen in Nederland klachten ervaren die gerelateerd zijn aan de overgang? Waarom horen, lezen en zien we er dan zo weinig over?

Volgens De Boer is de menopauze zo’n groot taboe omdat er een aantal onderwerpen samenkomen die op zichzelf al een taboe zijn. Menstruatie, (on)gewenste kinderloosheid, afgenomen libido, überhaupt vrouwelijk libido, ouder worden, depressies en angsten. Het zijn thema’s waar we lastig over praten, laat staan als het allemaal samenkomt in de menopauze. En als we het er dan over hebben is dat of spottend óf in medische termen. Dan wordt er bijvoorbeeld gezegd dat er in de overgang sprake is van een disbalans in de hormonale huishouding. Een probleem dus, dat verholpen kan worden met medicatie. De Boer laat zien dat dit discours al eeuwen bestaat. In 1600 werd de overgang bijvoorbeeld al gezien als gezondheidsprobleem dat kan worden opgelost. De remedie die toen werd voorgeschreven? Naast aderlaten scheen het drinken van sperma te helpen… Niemand die dat nu nog zou voorstellen, maar het idee dat de overgang een kwaal is die we moeten oplossen houdt stand.

Er bestaat echter ook een tegenbeweging die zich afzet tegen deze negatieve benadering. De Boer: “de feministen van de jaren 70 kwamen na wat jaren zelf in de overgang en ontdekten toen dat ze nog één onderwerp vergeten waren aan te kaarten”. Ze begonnen de overgang te vieren als een natuurlijk proces, die bevrijding opleverde. In deze tegenstelling ziet De Boer een kans om verder te komen. Ze vraagt zich af of het niet mogelijk is te praten over de menopauze op een manier die negatief noch positief is, maar recht doet aan de complexiteit. Op een manier waarop het lichaam niet als probleem wordt gezien, maar als iets fantastisch. Op een manier waarop het einde van de overgang niet direct allerlei wijsheden en verplichtingen met zich meebrengt. Op social media komt De Boer voorbeelden tegen die exact dit doen en die ze graag verder wil onderzoeken. Ze wacht op dit moment af of ze financiering gaat krijgen voor dit project.

Meer awareness

Het is duidelijk dat er eindeloos veel voorbeelden zijn die aantonen dat we in ‘a man’s world’ leven. Het zijn situaties die we als normaal zijn gaan zien. Veel vrouwen kijken er niet eens meer van op dat ze standaard in de rij moeten staan voor een openbaar toilet, áls ze er al één kunnen vinden. Of een mannelijke rechter die blijkbaar denkt dat vrouwen gewoon in plaskrullen kunnen plassen… Deze ongelijkheid tussen mannen en vrouwen zou niet normaal moeten zijn. Bewustwording is een belangrijke stap naar verandering. Bijvoorbeeld naar meer onderzoek over en door vrouwen, zodat we de balans in onze data kunnen rechttrekken. Het is toch schandalig dat zelfs nu, anno 2020, vrouwen worstelen om in een wereld te passen die in veel opzichten geen rekening houdt met hun bestaan.

Dit artikel van Gary Sheikkariem verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht.