Persvrijheid onder druk in Centraal en Oost-Europa

ELDERS - Een onafhankelijke pers blijft lastig in landen die bol staan van politieke spanningen.

Twee jaar na de moord op de Slowaakse journalist Ján Kuciak en zijn vriendin Martina Kušnírová voelen veel journalisten in Centraal en Oost-Europa zich nog steeds niet veilig. Het rapport Fighting Words van het Reuters Institute for the Study of Journalism en Oxford University laat zien hoe veel journalisten in de regio onder druk staan van de regering, bepaalde politici, delen van het publiek, maar ook van hun eigen collega’s. Individuele journalisten worden aangevallen, vrouwen in het bijzonder, en bedreigd met rechtszaken, media worden onder druk gezet via advertentie-inkomsten. Veel media zijn direct of indirect gebonden aan de regering, al dan niet na overname door regeringsgetrouwe personen of bedrijven. Er lijkt een tweedeling te ontstaan in het medialandschap: voor of tegen de zittende regering. Individuele journalisten worden min of meer gedwongen daarin mee te gaan en verliezen zo hun onafhankelijkheid.

Montenegro

Recente voorbeelden van aantasting van de persvrijheid zijn niet moeilijk te vinden. In Montenegro zijn onlangs in korte tijd drie journalisten vastgezet. Andjela Djikanovic werd drie dagen vastgehouden omdat ze paniek zou hebben gezaaid met een bericht over de mogelijke inzet van de Kosovaarse politie bij het Orthodoxe Kerstfeest op 6 januari. Op de achtergrond speelt een conflict over een nieuwe wet die de Servisch Orthodoxen hun kerkelijk bezit ontneemt. De betrouwbaarheid van de Montenegrijnse politie zou vanwege dit conflict niet gegarandeerd zijn. Veel Serviërs in Montenegro betwisten de politiek van de zittende President Milo Djukanovic. Bij de behandeling van de omstreden wet zijn amokmakende Servische volksvertegenwoordigers hardhandig uit het parlement verwijderd.

Ook Gojko Raicevic en Drazen Zivkovic zijn wegens ‘paniek zaaien’ gearresteerd en een nacht vastgehouden vanwege de melding van een explosie in een staatsvilla die volgens de regering niet had plaatsgevonden. De journalisten hebben eerder last gehad van de politie en zijn nu in afwachting van een proces waarbij hen maximaal drie jaar gevangenisstraf kan worden opgelegd.

Albanië

De regering in Albanië is door de Raad van Europa onder druk gezet om een voorgenomen wet tegen laster in de media in te trekken. De parlementaire vergadering van de Raad, een organisatie van 47 Europese landen die zich voornamelijk bezighoudt met mensenrechten, heeft zijn juridisch adviescomité, de Venice Commission gevraagd een oordeel te geven over de Albanese wetgeving. De president van Albanië, Ilir Meta, had eerder al twijfels geuit of de wet wel in overeenstemming was met de grondwet van het land. Hij had het wetsontwerp daarom terugverwezen naar het parlement. Daar houdt een krappe meerderheid van socialisten vast aan het plan om een klachtencommissie van de Albanese Media Autoriteit de bevoegdheid te geven uitlatingen in de media te beoordelen en hoge boetes te heffen als media niet bereid zijn omstreden content te verwijderen.

Chilling effect

In het onderzoek dat voor Fighting Words is verricht laten journalisten van de niet-regeringsgezinde pers weten dat zij zich nogal eens bedreigd voelen door collega’s van de media die op handen van de zittende machthebbers zijn. Dit gebrek aan respect voor onafhankelijkheid van de media kan er toe leiden dat sommige journalisten behoedzaam gaan opereren in een poging te ontkomen aan kritiek van collega’s. Het welbekende chilling effect van een aanval op de media werkt vaak, en zeker in situaties waar journalisten weinig zekerheid hebben over hun baan of het voortbestaan van het medium waar zij voor werken.

De opstellers van het rapport raden individuele journalisten die zich bedreigd voelen aan elkaar op te zoeken en de onderlinge solidariteit te versterken. Ook steun van het publiek kan de persvrijheid bevorderen. Hoewel journalisten terughoudend zijn om voor zichzelf op te komen is het zoeken van publieke steun voor de persvrijheid in deze situatie wel aan te bevelen.

Het zijn aardige, goedbedoelde adviezen voor de individuele journalist die in de knel komt te zitten. Maar in landen die bol staan van politieke spanningen is persvrijheid moeilijk te realiseren. Helaas, want voor de oplossingen van die spanningen is een vrije pers juist onmisbaar. Die vicieuze cirkel is nog niet zo eenvoudig te doorbreken.