RECENSIE - Smeulende kwesties in een welvarend land. ‘De politiek kijkt veel weg en te weinig vooruit.’
Na oudgediende Herman Tjeenk Willink roept nu ook de directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau Kim Putters (1973) de politiek op verder te kijken dan de waan van de dag en serieuzer aandacht te besteden aan dieperliggende maatschappelijke kwesties. Kwesties, die, in de ogen van Putters, als een veenbrand de huidige Nederlandse samenleving bedreigen. Terwijl in Tjeenk Willinks Groter denken, kleiner doen de nostalgie naar de verzorgingsstaat van halverwege de vorige eeuw nog duidelijk doorklonk lijkt Putters meer gericht op de toekomst. Hij zet met verwijzing naar de onderzoeken van het SCP grote maatschappelijke veranderingen centraal die van overheid en politiek onvoldoende aandacht krijgen.
Putters functie maakt het misschien wat lastig om al te uitgesproken politieke standpunten te ventileren. Hij kiest daarom voor nogal algemene bewoordingen en vermijdt zoveel mogelijk de associatie met concrete standpunten van politieke partijen. Maar zijn boodschap is duidelijk genoeg en die geldt eigenlijk voor alle partijen: negeer niet langer smeulende kwesties die samenhangen met grote maatschappelijke veranderingen, ontwikkel een maatschappijvisie en zet lijnen uit naar een toekomst die verder ligt dan de eerstvolgende verkiezingen.
Vier smeulende kwesties
Putters vraagt aandacht voor vier smeulende kwesties. De eerste betreft de ontwikkeling naar een breder welvaartsbegrip. ‘We kunnen niet meer naar toekomstige ontwikkelingen in arbeidsrelaties en sociale en economische verhoudingen kijken zonder dit te verbinden met vraagstukken van duurzaamheid’, schrijft hij. Nu zorgt de eenzijdige focus op economische groei voor een maatschappelijk onbehagen en polarisatie in de samenleving. Het Klimaatakkoord vindt Putters wel een stap in de goede richting. De tweede onderbelichte kwestie heeft te maken met de noodzaak van een leven lang leren. Niet alleen voor het werk, maar ook in relatie tot de ontwikkeling van een identiteit en het omgaan met diversiteit. Dat is niet alleen een opgave voor het onderwijs, meent Putters, maar evenzeer voor het bedrijfsleven en de overheid. Een derde smeulende kwestie is de toenemende sociale ongelijkheid. Nederland wordt steeds minder inclusief. In een periode van economische voorspoed zijn er nog te veel mensen die structureel achterblijven. En wat erger is: die groep is bijna onzichtbaar geworden. Ten slotte zijn er problemen met de democratische rechtsstaat. Mensen haken af, het sociaal contract waarop de democratie is gebaseerd, lijkt uitgewerkt. De kloof groeit tussen een kleine elite die toegang heeft tot informatie, rechten en instituties enerzijds en onverschillige, boze en gefrustreerde delen van de bevolking anderzijds.
Regeren met visie
Illustraties van deze smeulende kwesties zijn te vinden in de columns die Kim Putters tussen 2014 en 2018 geschreven heeft voor Het Financieele Dagblad. Het boek is eigenlijk een bundel columns met een inleiding over de trends die Putters in de afgelopen jaren heeft waargenomen en een slotwoord waarin hij -ook weer in zeer algemene bewoordingen- een pleidooi houdt voor enkele veranderingen zoals ‘een meer samenhangende en gezamenlijke inzet in de polder’. Het meest concreet is nog zijn voorstel voor een kernkabinet van vier ministers dat zich op hoofdlijnen van de politiek concentreert.
Putters is duidelijk voorstander van regeren met visie en een minder technocratisch beleid. Om te voorkomen dat de veenbrand een uitslaande brand wordt bepleit hij meer aandacht voor middengroepen die het vertrouwen in de politiek dreigen te verliezen.
‘Vanuit het midden kun je richting de onderkant glijden of opklimmen naar boven. Als de hoop op dat laatste er steeds minder is maar de kans op het eerste groter wordt, dan zet dat de democratische rechtsstaat steeds meer onder druk.'(p. 25-26)
Een boodschap aan de middenpartijen
Brandweercommandant Putters ziet twee belangrijke opgaven. De politieke opgave is een herschikking van het politieke landschap op basis van een maatschappijvisie. Laat de kiezer weten welke richting je op wil, zegt hij tegen de partijen die nu niet veel verder komen dan ‘het runnen van de BV Nederland’. De publieke opgave is volgens de directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau een herwaardering van de publieke zaak en van de overheidsrol.
Voorwaar toch wel een politiek statement, zou ik zeggen, en dan vooral richting de middenpartijen: neem een leidende rol in het ordenen van de samenleving en zet een koers uit voor het algemeen belang. In de columns komt de noodzakelijke rol van de nationale overheid vaak terug, en dan in kritische beschouwingen over de afwezigheid van de huidige overheid bij kwesties van welvaart en welzijn. Zoals bij de decentralisatie van de zorg. Als je Gemeenten een grotere rol toekent betekent dat nog niet dat er geen nationale verantwoordelijkheid meer is. Je kunt die verantwoordelijkheid niet zomaar over de schutting gooien.
Wegkijken kan niet meer
Veenbrand geeft te denken. Het nadeel van een bundel columns uit de achterliggende jaren is dat je veel oud nieuws leest. Maar voor Putters heeft het een functie. Hij levert een jarenlange reeks van kwesties die laten zien dat er iets gaande is dat gekeerd moet worden. Dat de urgentie voor een breder welvaartsbegrip, meer sociale gelijkheid en bescherming van de rechtsstaat groot is. En dat dit niet een kwestie is van de markt of een efficiënte organisatie van voorzieningen, maar uiteindelijk gaat over ‘de vraag of het rechtvaardig uitpakt voor iedereen.’
Precies daar zie ik de veenbrand. De vloek van economische overvloed op korte termijn en ogenschijnlijke kansen in onze open samenleving ligt op de loer, namelijk de blindheid voor de smeulende polarisatie die erachter schuil gaat. Zonder een nieuw economisch en samenlevingsmodel en zonder een politiek die daarover een vergezicht schetst, zal die polarisatie extremer worden. De veenbrand kan dan een uitslaande brand worden. (p.11)
Kim Putters, Veenbrand; smeulende kwesties in de welvarende samenleving (212 blz), Uitgeverij Prometheus, €11,99