Waardigheid

Over waardigheid spreekt men vooral bij afwezigheid daarvan. Het is wat gedwongen prostituees, verwaarloosde dementerenden en de meest brutale paparazzi met elkaar gemeen hebben. Er is geen waardigheid. Het is de prostituees ontnomen, de dementerenden hebben het verloren en de paparazzi hebben er een gebrek aan.

Waardigheid vinden we belangrijk. Het speelt een belangrijke rol in het handvest van de Verenigde Naties en in dat van de Europese Unie. Toch is het moeilijk de vinger te leggen op de essentie van dit brede begrip. In zijn nieuwste boek, Een manier van leven. Over de vele vormen van menselijke waardigheid, doet filosoof Peter Bieri een poging: “It isn’t an abstract concept, it is a way of life.”

Een mix van stijlen

Bieri ziet waardigheid niet als een eigenschap die op zichzelf bestaat. Het is niet is waarover je wel of niet beschikt. Het is iets wat ontstaat in de interactie tussen mensen, in de manier waarop we met elkaar en onszelf omgaan. Waardigheid kent vele vormen volgens Bieri en het onttrekt zich aan een strikte definitie.

In zijn boek streeft hij dan ook niet naar een uitputtende, beargumenteerde theorie, maar maakt hij de verschillende facetten van het fenomeen voelbaar. Hierbij maakt hij dankbaar gebruik van zijn kwaliteiten als romanschrijver: naast analyses en beschrijvingen komen er fictieve dialogen en verhalen in voor. Hij mengt conceptuele en poëtische schrijfwijzen. Het is voor Bieri de beste manier om door te dringen tot het wezen van waardigheid en haar samenhang met andere begrippen te tonen: “The conceptual story has to be close to our experience, and literature represents what we experience in the most clear, and vivid ways,” aldus Bieri.

Waardigheid in gevaar

Bieri botst en schurkt aan tegen verschillende aanverwante begrippen en verkent zo de betekenis van waardigheid. Zo zijn autonomie en onafhankelijkheid aspecten waardigheid. Bieri: “When this is in danger, dignity is in danger.” Denk aan dementerenden die volledig afhankelijk zijn van hun omgeving en wiens autonomie niet meer erkend wordt. Hun identiteit en daarmee hun waardigheid glipt tussen hun vingers door.

Ontmoeting is een ander belangrijk aspect. In de ontmoeting met de ander gaan we een relatie aan. Die relatie moet symmetrisch zijn, willen we spreken van waardigheid. Dat betekent dat je – en hier haalt Bieri Kant aan – de ander nooit enkel als middel, maar altijd als doel in zichzelf moet behandelen. Je mag iemand niet uitbuiten of gebruiken. Gedwongen prostitutie is een vorm van een uiterst pijnlijke schending van deze plicht. De beste remedie hiertegen: verplaats je in de ander. Vraag je af: zou ik behandeld willen worden zoals ik nu de ander behandel?

Ook noemt Bieri privacy: “When the walls around the intimate self are torn down, the dignity of the person is taken away.” Als je nergens meer alleen kan zijn, met jezelf kan zijn, dan wordt je waardigheid ontnomen. In deze zin zijn paparazzi mensen die waardigheid ontnemen. Maar mensen doen het ook zichzelf aan. Denk aan Big Brotherbewoners, maar ook aan sociale media-verslaafden die een dwang voelen hun hele leven online te delen.

Stoïcijns

Prof. Joep Dohmen, hoogleraar wijsgerige en praktijkgerichte ethiek, legt Bieri een alternatieve opvatting van waardigheid voor. De stoïcijnse filosoof Epictetus stelde dat zijn waardigheid iets van hem was, en dat het onmogelijk was die te ontnemen. Dohmen parafraseert Epictetus: “People might throw me in jail, they might cut off my legs, but they cannot take my mind.” Waardigheid wordt in deze opvatting iets onschendbaars. Een ideaal waarbij het innerlijke onverstoorbaar is.

Maar Bieri ziet in deze opvatting eerder een verlangen spreken, dan een beschrijving van de werkelijkheid. De prijs die je moet betalen voor deze innerlijke onafhankelijkheid van de ander is hoog. Je moet je volledig kunnen onttrekken aan de blik van de ander. Dit betekent het verbreken van elke emotionele band met de buitenwereld. Bieri ziet dit niet zitten: “We want to love, to hate, and to fear the others. That’s the sort of passionate life we want to lead.”

Waardigheid is dus essentieel voor de mens. Geen mens kan zonder, we hebben het nodig. Helaas maakt ons ook uiterst kwetsbaar.

Wil je meer van Peter Bieri horen over zijn nieuwste boek en zijn visie op waardigheid? Bekijk dan de lezing Writer on tour: Peter Bieri.

Dit artikel van Rick Berends verscheen eerder op Studium Generale Utrecht.