Gelijkheid en wonen

ANALYSE - Nederland heeft een redelijke gelijkheid als het over inkomens gaat, maar de vermogensongelijkheid is vergelijkbaar met die in de VS. Dat is typisch. Ik denk dat de hypotheekrente-aftrek en de sociale huur daarmee te maken hebben.

Het beleid ten aanzien van wonen is beleid in het sociaal domein. Het is belangrijk voor de positie die mensen ervaren op de ladder van sociale waardering en betekenisgeving. En daarmee voor de uitgangspositie die in de samenleving bepaalt of je meewind of tegenwind hebt. En inkomens en vermogensvorming hebben er alles mee te maken.

Volgens Edward de Bono kun je veranderen door een bestaande kuil uit te diepen, maar je kunt ook besluiten een nieuwe kuil te graven. Dat viel me in na lezing van Wonen 6.0, van een groep hooggeleerde Delftenaren, die ik hoog acht. Maar het rapport is toch vooral het graven in een al bestaande kuil.

Het stuk Wonen 6.0 verwijst naar Wonen 4.0, dat een compromis was van Aedes, NMB, de huurders en de Vereniging Eigen Huis. Wonen 4.0 had als een toekomstbeeld een geleidelijk einde aan de bemoeizucht van de overheid met het wonen, te bereiken in drie decennia. Dat was een nieuwe kuil.

In Wonen 6.0 is deze visie, wat je er ook van denkt, niet terug te vinden. De aanbevelingen lijken gericht op de Haagse bazen. Gemeentelijk woonbeleid lijkt niet te bestaan. Het huurbeleid, het beheer van woningen, het blijft Haags beleid en onmisbaar voor betaalbaarheid. Het is realisme dat het OTB, bij monde van de Delftse onderzoekers, zijn bestaansrecht ziet in het leveren van advies aan de Haagse vierkante kilometer rond het Binnenhof. Maar er lijkt me behoefte aan een nieuwe visie, in verbinding met de discussie over gelijkheid en fiscaliteit.

Gelijkheid en ongelijkheid

Nederland heeft in inkomens een redelijke gelijkheid: de Gini-coëfficient is beneden gemiddeld, zo analyseerde de WRR in 2010. Sindsdien is die ongelijkheid in inkomens wel wat gestegen, maar voor de vermogens is de ongelijkheid in ons land vergelijkbaar met die van de Verenigde Staten. De rijkste 10% bezit hier 61% van het vermogen, de armste 10% slechts 1%. Het beeld is onlangs in de NRC van 11-10-14 geanalyseerd en geïllustreerd. De bijlage heette ‘Ongelijkheid in Nederland’.

Zou het te maken hebben met ons beleid met betrekking tot wonen? De sociale huur zou dan hebben gezorgd voor inkomensgelijkheid, met huurprijsbeleid, huurbescherming en huurtoeslag als beleidsinstrumenten. Het beleid met betrekking tot het eigenwoningbezit zou dan tot vermogensvorming hebben geleid, met het fiscale beleid, voornamelijk de hypotheekrenteaftrek, als beleidsinstrument.

Macro-economisch betekent deze stand der dingen veel: bijvoorbeeld dat Nederland mondiaal koploper is in de schuld per huishouden. Dat moet wel in hoge mate een gevolg zijn van de subsidiëring die Nederland verstrekt op schuld, door de HRA. Huurders bouwen daarentegen geen vermogen op, want na vijftig jaar huren zijn ze geen eigenaar geworden, maar is de woningcorporatie eigenaar van het huis. (We rekenen met een exploitatie van vijftig jaar.)

Maar indirect zijn de huurwoningen van de corporaties toch een beetje van iedereen? Zo kun je het zien, maar of je daarmee het particuliere schuldvolume mag wegrelativeren is nog maar de vraag. De Nederlandsche Bank waarschuwt al decennia tegen de koploperspositie die ons land inneemt op het lijstje van landen met hoge hypotheekschulden.

Het huidige woonbeleid

Hoe doordacht is de kritiek op het huidige woonbeleid? Ik word niet warm van de ‘hervormingen’ van Blok en het woonakkoord.
Mooi is dat de hypotheekrente aftrek nu heel voorzichtig wordt afgebouwd. Daar is jaren strijd voor geleverd, het H-woord was decennia lang onuitspreekbaar in het formatiecircus.

Maar ook de sociale huursector staat onder druk, door de opvatting dat 2,4 miljoen sociale huurwoningen te veel is en door de gedachte dat de verhuurdersheffing de corporaties stimuleert wat zuiniger te worden. Het geleuter over de doelgroep neemt niet weg dat de betalingsproblemen in de huursector groeien. Afdracht van twee maanden huurinkomsten als belasting aan het Rijk stopt de bewegingsvrijheid van de woningcorporaties geheel.

Dezer dagen verschijnt het eindrapport van de parlementaire enquête woningcorporaties. Dezer dagen ook komt Thomas Piketty, de econoom van de ongelijkheid, op bezoek in het parlement. Die feiten combineer ik: ‘De sociale huursector moet kleiner en het toezicht moet beter,’ zal de enquêtecommissie zeggen. Dat zal een anti-egalitair effect hebben. En die vergroting van de ongelijkheid zal verder strekkend zijn dan alleen inkomen van burgers, maar ook de spreiding van inkomensgroepen en marktprocessen in steden en dorpen raken.

De marktinformatie laat zien dat de betaalbaarheidsproblemen in de sociale huursector toenemen. Piketty zal met alle egards worden ontvangen en met rode oren worden aangehoord, terwijl hij het omgekeerde van de enquête zal bepleiten: meer gelijkheid van vermogens en inkomens.

Met prutsen, zoals in de Novelle van Blok, met nieuw ambtelijk toezicht, met het onderscheid DAEB en niet-DAEB zullen we het niet redden. Maar ook een zelfstandige woonautoriteit zal niet veel van betekenis veranderen.

Ingewikkeld bestuur

Bestuurlijke interventies falen, omdat zij naar hun wezen niet liberaal zijn: wel naar doelstelling, want minder ambtenaren wil elke regering wel graag, alleen blijken er na enige tijd steeds meer te zijn. Goed bestuur vraagt een vorm van werken die past bij het eeuwenoude subsidiariteitsbeginsel. Het houdt in dat de arme Blok had moeten nadenken over verhoudingen en krachten rond het sociale woningbezit, waardoor hij geen bestuurlijke interventies vanuit Den Haag meer nodig had. Als je wilt decentraliseren, doe het dan echt.

Woningcorporaties blijven niet uit de moeilijkheden als ambtenaren met voorschriften in de hand komen controleren. Dat lukte niet, dat krijgen accountants niet voor elkaar, dat gaat weer fout. Het idee was destijds dat decentralisatie de prikkels zou geven om een lokaal huisvestingsproces vorm te geven en de moeite waard te maken. Dat hebben we door te veel centralisme en Haagse bazigheid verknoeid.

Met onderwijs is het niet anders: ook hier is een rijksbureaucratie bezig om lokale processen aan te sturen tot in details. Waarom denkt OCW de kwaliteit van het onderwijs te kunnen sturen vanuit een Haagse kantoortoren? Dat doe je door belanghebbenden te organiseren en te stimuleren.

Met een paar oude profeten zou je dit een pleidooi voor ‘spontane veldcontrole’ kunnen noemen: geef minimale impulsen, regel verhoudingen tussen belanghebbenden, normeer kwaliteiten van opereren, maar laat de rest lokaal.

Gemeenten snik?

In Den Haag hebben ze geen zin aan serieus denken over decentralisatie: de minister is ‘systeemverantwoordelijk’ en moet elke vraag van een parlementariër kunnen beantwoorden. Dat is natuurlijk onzin, maar zo houdt de Haagse bureaucratie bestaansrecht.

Belangrijker nog: de gemeenten en provincies zijn natuurlijk niet goed snik, want ‘wij in Den Haag hebben het beste zicht en grip op het beleid’. Tja, zou het waar zijn? Zou het ook gelden voor het inzicht in het bestaan van gewone mensen, die object zijn van beleid? Ik zie de aktetassen der departementen weer naar huis marcheren om 17:00 uur, zodat ze na een goede maaltijd de avond tennissend tegen elkaar konden doorbrengen. Ik ging in rokerige zaaltjes vergaderen over het heil der mensen, soms ook met hen.

Het sociaal domein wordt nu in hoge mate aan gemeenten overgedragen. In die overdracht zit veel dubbelzinnigs: veel normen en eisen, weinig middelen die beïnvloedbaar zijn, weinig echte autonomie. Maar het is meer dan in jaren aan decentralisatie is vertoond.

In het Haagse discours is nu een belastingherziening troef; laten we die decentralisatie en de motieven voor herziening van het belastingstelsel eens met elkaar verbinden. Het woonbeleid zou in die verbinding een ‘brug’ kunnen zijn. (Weet u nog, ‘bruggen slaan’?)

De vraag naar de behoefte aan woonruimte, de vraag naar prijzen van woonruimte, de effecten op inkomens en vermogens, de lokale dimensies zijn niet te ontkennen. Dat vertellen we elkaar al jaren. De onderzoeken laten zien dat de markten lokaal sterk verschillend zijn, dus decentralisatie is verstandig. Dus laten we stoppen prijzen van woonruimte in Den Haag te bepalen. Die visie, of een andere, ontbreekt een beetje in Wonen 6.0.