Follow the Money

OPINIE - Waarom lijkt de PvdA ineens een vijand van de sociale woningbouw? Komt dat door de coalitie met de VVD? Of is er meer aan de hand? Kijk naar het geld, ‘follow the money’, zo leer je te begrijpen hoe de wereld in elkaar steekt.

De politiek moet de tijdgeest begrijpen, door twee denkrichtingen: die van het historische en die van het utopische denken. Die kwamen eind negentiende eeuw samen: mensen moesten een beetje hulp hebben bij het verbeteren van hun lot. De samenleving ook: op weg naar een klassenloze maatschappij. Zo vonden we de woningcorporatie en de woningwetlening uit.

Wonen, investeren in gebouwen en huizen, is sterk verbonden met de stand van de rente en rendement op kapitaal. Piketty, de ‘Marx 2.0’, beweert dat kapitaalrendement groter is dan ruimte voor loongroei, dus spanningen rond de financiële last van het wonen zijn logisch. De wereld is een ‘global village’ geworden, dus het monetaire beleid in de VS is van belang.

Jeff Madrick in zijn The Age of Greed (New York, 2012) is helder over Greenspan en zijn beleid om de rente laag te houden: de strijd tegen inflatie kostte banen en groei en ‘rampant overspeculation in high technology stocks and housing’ werd door het lage rentebeleid gesteund. (p.226) Die overspeculatie in aandelen en wonen lijkt onmiskenbaar. De lage rentestanden van Greenspan waren echter nodig om de Amerikaanse overconsumptie te financieren.

In de periode 1993 tot 2006 groeide de vastgoed-bubble, tot de schuldencrisis en de val van Lehmann Brothers een einde maakte aan ons lichtzinnig optimisme. Hadden deze bewegingen ook te maken met de klassenstructuur in de samenleving? Wie wil, kan bij Piketty hiervoor inspiratie vinden. In zijn grafieken speelt de huisvesting, als plek waar het kapitaal zich in vastlegt, een boeiende rol. Met name in de decennia na 1945 is die groei explosief (Thomas Piketty, Capital, pp. 116-7).

Bij het werk in 1998 en 1999 aan de Nota Mensen Wensen Wonen van Remkes, viel de vermogensgroei bij de corporaties sterk op. De hausse was toen vijf jaar gaande. Konden woningcorporaties niet zelf de huursubsidie betalen? Die kostte het rijk toen drie miljard per jaar. Remkes durfde de politieke risico’s niet aan, de corporaties wilden ook niet. Het verweer was: het geld is er niet, het zit in de stenen, het is vooral een boekhoudingskwestie. Maar de politiek was jaloers op de welstand in de sociale woningbouw. (Deze discussie speelt nu nog.)

Het beeld dat bij de corporaties ‘het geld tegen de plinten klotste’ werd sterker. Het inspireerde Wouter Bos tot de vennootschapsbelasting voor corporaties die vijfhonderd miljoen euro per jaar moest opleveren. En tot een niet gefinancierd wijkenbeleid, waarvoor de arme Vogelaar moest collecteren bij de corporaties, haar eigen ‘pinautomaat’.

De Vogelaarheffing werd door de rechter afgeschoten en Vogelaar zelf door Bos. Maar was de niet gebudgetteerde wijkaanpak nu een ongelukje? Wellicht komt de parlementaire enquête nog met een antwoord.

Enkele corporaties begonnen, in grote onvrede, een juridische procedure om uit het bestel te stappen. Daarvan is alleen ‘de Veste’ uit Ommen nog over, hoewel de initiatiefnemer voor deze procedure inmiddels aan de kant is gezet. Of de zaak nog loopt bij het Europese Hof weet ik niet.

Boeiend is de pagina in de NRC, die over deze kwestie werd geschreven in 2008. De gebroeders Depla vonden uittreden uit het bestel ‘diefstal van rijksgelden’. Nu waardeer ik de heren Depla wel, maar dit was toch echt opgewonden apekool. Sweder van Wijnbergen maakte op dezelfde pagina gehakt van zijn partijvrienden: ‘Opgewonden stukjes, zoals dat van de gebroeders Depla, vol van op misvattingen gebaseerde insinuaties, zijn een stap in de verkeerde richting’ (NRC, 11 september 2008, p.8). Ik beschouwde dit als een toevallige ontsporing.

Alleen, dan volgt hierop de verhuurdersheffing, die eigenlijk als een belasting op de sociale verhuur moet worden gezien en de onsamenhangende tekst van het regeerakkoord van Rutte en Samsom. Daarna komt vervolgens het woonakkoord, de novelle en de maatregelen die voor iedereen die een beetje de weg weet in de recente geschiedenis van het wonen, vooral vicieuze cirkels zijn. Is er niets effectiefs bedacht? Ik vrees van niet.

Corporaties moeten hun kerntaak doen, zeker. Maar definieer die taak dan. Ik had moeite met het prestatieveld (of verantwoordingsveld?) leefbaarheid. Dat is een heel vaag begrip. Dus, heb ik altijd beweerd, zo krijg je vaagheid in de afbakening van het werkdomein. En als je kerntaak is beneden de kostprijs of marktprijs te verhuren aan lagere inkomens, hoe kan dat wonder zonder subsidie en zonder de mogelijkheid ergens aan te verdienen? Die sociale euro moet ergens vandaan komen.

Nevenactiviteiten moeten in ‘causaal’ verband staan tot de hoofdtaak, zeggen de ambtenaren. Het woord causaal suggereert een soort noodzakelijkheid, maar daarvoor kun je beter niet bezwijken. Want wat betekent het? Kijk eens bij Hume wat die beweert over het causaliteitsbegrip en je ziet dat retoriek zelfs in enkelvoudige woordjes de politiek kan verleiden.

De afbakening van het werkdomein laat te wensen, dus geen wonder dat ook op de grens problemen ontstonden. De SS Rotterdam zou vierhonderd kamers krijgen, dus was kerntaak, maar later bleek daarover veel debat mogelijk.

In het verhoor van Staf Depla zie ik een geïnspireerd oud-Kamerlid. Maar mijn verbazing over zijn blinde vlekken en onbegrip is ook groot. Het was hem ontgaan dat de gemeenten mochten klagen bij VROM, als corporaties niet presteerden. Dat was één keer gebeurd, zei een ambtenaar tegen de commissie. Maar een hoeksteen voor het volkshuisvestelijk toezicht was de mening van de gemeente wel. Maar doorvragen deed de commissie niet. Wanneer was de gemeente ook al weer verantwoordelijk voor dat toezicht? Wanneer werd het hen weer afgepakt, zonder rimpelingen in de vijver? Waarom vonden de gemeenten dat best?

Zit het probleem bij onvoldoende capaciteit van politici, of slecht functioneren van politieke partijen? Of is de verklaring de jacht op gratis geld? De politiek komt altijd langs als het feestje voorbij is, de hapjes op, alleen nog staartjes in de fles: het beeld is van Paul Frissen.

In 1993 begon de vastgoedhausse, die door de monetaire politiek van de VS een wereldwijd fundament had. In 1995 werd de verzelfstandiging ingeleid door de bruteringsoperatie, na intensief onderhandelen van Heerma met de corporaties over deze afrekening. In de jaren daarna bleek dat de woningcorporaties het beste eind van het touw hadden beet gehad.

Dat is wat zuur voor de politiek, zeker toen de crisis acute geldnood voor de overheid bracht. Maar of het uitknijpen van de sociale verhuursector nu het slimste antwoord is, daarover is gerede twijfel mogelijk. Zoals ik in het begin zei: de tijdgeest begrijpen is gebaseerd op historisch en utopisch denken.

Nederland heeft met de sociale huisvesting een grootse historie, waar de wereld ons om benijdt. Maar wij begrijpen onze eigen prestatie niet meer. De utopische kwaliteit, de egalitaire samenleving, begrijpen we evenmin: de beperktheid van de sociale verschillen zijn bepalend voor de bewoonbaarheid van ons land, één der gelukkigste ter wereld. De mooie positie in de lijstjes hebben we in hoge mate te danken aan de sociale huisvesting.

Hans Gruyters zei in een vorige enquête over bouwsubsidies, dat de commissie de punaises poetste, maar de kist vergat. Ik verbaas me zelf, maar ben toenemend benieuwd naar het eindrapport van de enquête commissie. Het hoeft niet alleen over punaises te gaan.