RECENSIE - Hoe kun je een samenleving en beschaafde omgangsvormen herstellen als de vrede uitbreekt? Wat kom je dan tegen: wraakzucht, problemen met het recht, politieke restauratie? Maar ook: vernieuwing, ongebreidelde vitaliteit, idealisme? Hoe ging men daar toen mee om?
In 1945 is onze beschaving opnieuw geboren. Het is ook mijn geboortejaar. Ik ben een aantal weken tijdgenoot van Hitler geweest en van Roosevelt, maar ik ben er door iets anders. Mijn moeder kreeg in 1939 ruzie met mijn grootouders over een affiche van de NSB op een raam van haar ouderlijk huis en vertrok. Zij trouwde drie jaar later met de man die in 1945 mijn vader werd. Ik werd geboren tijdens hevige gevechten tussen Duitsers en Canadezen. Een tante van mij, negentien tijdens de bevrijding ‘verbroederde’ met een Canadees en emigreerde.
Ian Buruma schreef een boek over dat jaar, getiteld “1945: biografie van een jaar.” Die ondertitel is een goede vondst. Buruma (1951) gebruikt veel primaire bronnen en ooggetuigen, wat een bijzondere kleur geeft aan wat we uit de geschiedenisboeken weten.
Ik vond het lezen van het boek een belevenis. Buruma’s herinneringen lijken sprekend op de mijne. Hij vertelt over de oorlog, die er altijd was in de hoofden. In mijn straat woonde ook een oud NSB-er: geen idee wat het was, maar ik mocht er niet in de buurt komen. Jaren later werkte ik als correspondent bij Vara’s ombudsman en kreeg een brief van een nabestaande die op 7 mei 1945 was neergeschoten bij een schietpartij op de Dam in Amsterdam, waarover ik toen nooit gehoord had. De klacht was: regelingen golden alleen voor slachtoffers van oorlogsgeweld en de oorlog was op 5 mei afgelopen, dus helaas…
Euforie en wraak
In het begin van de vrijheid was de euforie sterker dan de honger. De kampen voor ontheemden (displaced persons) waren vervuld van sexuele vitaliteit, om geen andere termen te gebruiken. Maar de ontberingen komen ook tot uiting in mooie details in het boek. ‘Eind april arriveerde er op een dag een raadselachtige zending met grote hoeveelheden lippenstift.’
Een Britse commandant zegt: ‘Ik geloof dat niets voor de geïnterneerden meer heeft betekend dan die lippenstift… Eindelijk had iemand iets gedaan om weer een individu van hen te maken, ze waren iemand, niet langer slechts het nummer dat op hun arm stond getatoeëerd… Die lippenstift gaf hen hun menselijkheid terug.’ (p.41)
De vraag was hoe om te gaan met de herstelde verhoudingen. In de straten werden de moffenhoeren kaalgeschoren of met pek gesmeurd. Lastiger was het de echte landverraders te berechten: een beperkt aantal werd geëxecuteerd, maar veel meelopers en profiteurs ontsprongen de dans. Je zoekt een balans tussen gerechtigheid en wraak, lijkt Buruma te zeggen. Mijn vader had het graag over “bijltjesdag”, die van hem had mogen plaatsvinden. Stalin stelde Churchill in Teheran voor 50.000 Duitsers zonder proces tegen de muur te zetten, maar die bijltjesdag ging Churchill te ver.
Een nieuw regime?
De wraak wordt en werd belemmerd door de vormgeving van het nieuwe regime na de overwinning. Het verslagen regime heeft en had kennis en contacten, vooral in de hoofden van bestuurders en ambtenaren; het nieuwe regime heeft die kennis nodig. Maar als het oude regime als misdadig wordt aangemerkt, wordt het overnemen van die mensen, het gebruik van hun kennis en contacten lastig. Moest er niet gezuiverd worden?
De denazificering was ingewikkeld. Daarvoor moest een formulier met 130 vragen worden ingevuld. Dat zou nu geen probleem zijn, maar de computer was er nog niet, dus de formulieren leverden onhanteerbare informatiestromen op. Dat staat nog los van de vlucht naar Argentinië, die berechting van daders en meelopers nog veel lastiger maakte.
In diverse landen komt Buruma tot dezelfde conclusies: enkele daders werden berecht, soms met een redelijk gefundeerde juridische gang der dingen (Neurenberg), soms minder (Frankrijk, Laval, Petain) of zwak. (Japan) Die rechtsspraak moest dan de basis vormen voor een nieuwe legitimiteit, waarbij veel compromis nodig en onontkoombaar was. De Japanse keizer werd door de bezettende Amerikanen onmisbaar geacht in de nieuwe politieke orde en kon derhalve niet schuldig zijn aan oorlogsmisdaden.
Later, bij afscheid van kwalijke regimes, hebben we hiervoor een heel begrippenarsenaal ontwikkeld: de waarheidscommissie en de verzoening en amnestie, de hernieuwde inzet van de “nomenklatura” in de landen van Oost-Europa na 1989.
Psychologie
Buruma gaat ook in op de psychologische impact van de vrede op overlevenden. De Joden die terugkeerden waren verbaasd dat hun huizen door anderen werden bewoond, ze waren andere mensen geworden door hun ervaringen en voelden zich vreemdeling na hun thuiskomst.
Degenen die de oorlog verloren hadden beleefden het anders. De winnaars waren sterker, beter gevoed, zelfbewuster en ‘verbroedering’ lag voor de hand. De overlevende Duitsers en Japanners waren de verliezers, die door hun vrouwen werden versmaad.
En dan was er het idealisme: dit moest nooit weer. Dus werden er nieuwe concepten bedacht voor een Verenigde Naties, met een mogelijkheid met geweld vrede te bewaren.
Ook in Europa ontwikkelde men nieuwe beelden: dat leverde de EGKS op, de EEG en nu de EU. De Duitse regeringen hebben terughoudend gewerkt aan het opgaan van Duitsland in een Europees verband, met de Duitse eenwording van 1989 en de euro als sluitsteen. De erfenis van 1945 werd in 1989 vredig herverdeeld. Ik herinner me de files pruttelende Trabantjes voor de grenspost van Hof, de eerste opening in het IJzeren Gordijn.
Toen de Muur viel was Buruma met zijn vader in het feestende Berlijn, de plek waar Buruma sr. de Duitse sluipschutters, Russische stalinorgels en Britse Lancasters had overleefd. Maar in het feestgedruis raakten vader en zoon elkaar kwijt. Laat in de nacht verscheen hij in het hotel, met een verband om zijn gezicht: een rotje had de weg naar hem weten te vinden en hem recht tussen de ogen getroffen. Soms heeft de geschiedenis nog een ironische rekening te vereffenen.
Het is een schitterend en meeslepend boek geworden.
Reacties (17)
De oorlog, leuk. Maar was dat niet iets met bloembollen en joden?
Als moffenhoeren nog steeds zouden worden kaalgeschoren zouden er een hoop kale filmers en schrijvers rondlopen …
Het haar van kaallief is nooit meer teruggekomen.
@1: ???
Mmhm het moffen en NSB verleden heeft in mijn jeugd zeker
medegewerkt (1960+) qua vriendjes en ’t verleden van diverse buurtbewoners, en hoe ze te benaderen!. (en vaak van horen zeggen)
Ik was een kind…hoe kon ik weten?
Oh nu zie ik pas de onderste ‘koop het boek’ regels.
Dit is helemaal geen recensie, het is een advertorial.
@1 Het betreft niet de hele Wereldoorlog meer, maar een jaar. Bloembollen vormden alleen voor bovenrijns Nederland een paragraaf, de Joden waren of weg, in 1945 zijn er -volgens mij- geen Joden meer uit Nederland gedeporteerd.
Voor een Buruma, sinoloog en japanoloog (nipponoloog?) komt uit de recensie vrij weinig naar voren over de oorlog in de Oost, die niet op 5 mei ophield(!), maar nog een paar maand in datzelfde jaar voortetterde. Maar misschien is dat de keus van de recensent.
@5: Fuck, nou zie ik het ook pas: Tom van Doormaal is aan het schnabbelen. Of gaat de opbrengst naar Sargasso?
@5, @7: We zetten onder zoveel mogelijk boekrecensies links naar bol.com, ook onder slechte. Niet Tom schnabbelt, maar Sargasso. We krijgen overigens niets betaald voor de recensie zelf.
@8,
Soms begrijp ik commentaren niet, er staat een link naar Bol, nou en?
Kost Sargasso niets?, is alles gratis?
En is het dan verwerpelijk dat er af en toe wat reclame-uitingen zijn?
Ik dacht het niet.
@8: Bedankt voor de uitleg.
@9: En is het dan verwerpelijk dat er af en toe wat reclame-uitingen zijn?
Nee hoor, maar het zou duidelijker zijn als werd aangegeven dat de link naar Bol afkomstig is van Sargasso en niet van Tom.
Ten overvloede voor alle verdachtmakende reacties: ik heb het boek zelf gekocht en zelf betaald. Ik vond het fascinerend en probeerde dat over te brengen.
Vindt iemand ook iets?
@11: Zo zie je maar weer hoe reclame waarvan niet duidelijk is door wie en in wiens interesses ze wordt gevoerd, de edele bedoelingen van een auteur in diskrediet kan brengen.
Ik heb ooit een boek gelezen met de titel “Volg het spoor terug” van J.B. Charles en ik twijfel er dientengevolge een beetje aan of in 1945 onze beschaving opnieuw is geboren. Ik kreeg meer het gevoel dat het ging om een restauratie van de oude machtsverhoudingen.
Daarmee wil ik geenszins zeggen dat dit geen interessant boek zou kunnen zijn. Integendeel, als gevolg van jouw recensie zou je het bijna gaan kopen,
maar dat vind ik dus.
Niks op je recensie aan te merken, maar over die datum van 7 mei 1945: je hebt die persoon toch wel kunnen helpen? Want de oorlog was toen namelijk nog niet afgelopen. Dat was pas op 8 mei. Ook in Nederland. 5 mei was een smoes van generaal Foulkes, waar een hoop Nederlanders zijn ingetrapt.
Op 5 mei is de capitulatie van het Duitse leger in Nederland getekend in hotel ‘de Wereld’ in Wageningen.
En dat feit wordt op 5 mei herdacht, of heb ik het nu mis?
@14: Het is ook wel verwarrend.
Zie hier:”Blaskowitz kreeg op 5 mei van Foulkes een standaardformulier ter tekening voorgelegd, maar vroeg 24 uur bedenktijd. De feitelijke ondertekening van dit document gebeurde op 6 mei.”
Maar hier lees ik: “Ondanks de geuite twijfels is 5 mei 1945 te beschouwen als de datum waarop het 25e Duitse leger zich overgaf.”
Foto’s.
In 1945??
Echt waar, is toen de beschaving geboren?
What about Vietnam?
What about Korea?
What about de politionele acties in Indonesië?
Blij dat niet alleen azijn mijn deel is.
@12: voldoende verhelderd is wie snabbelt, niet ik in ieder geval. Het boek van J.B. Charles is niet te zien als de beschrijving van een wedergeboorte van de beschaving, lijkt me. En met je gevoel dat er nogal wat restauratie een rol speelt ben ik het zeer eens. Sterker, daar gaat het hele verhaal over.
Na een verwoestende oorlog of een fout regime, is reconstructie van de normaliteit bijna niet te doen zonder restauratie: zie het probleem van de nomenklatura in de oude volksrepublieken. En wist je dat er meer dan 30 waarheidscommissies hebben gefunctioneerd?
@13: het was lastiger dan je denkt, want in de wetten van toen stond echt 5 mei als een bikkelharde datum. De schietpartij op de Dam liet zien dat hierin onrecht schuil ging. Overigens zat meen ik op Schiermonnikoog ook nog geruime tijd een Duitse bezetting.
Later is die messcherpe datumgrens bij mijn weten uit de wet gehaald en kon er alsnog iets voor de Dam-nabestaanden geregeld worden.
@14 en @15: ik geef graag toe dat het verwarrend is. Dat was wat ik wilde vertellen. Ik zat als werkstudentje bij de VARA e ineens komt in een brief een huiveringwekkend stukje geschiedenis voorbij. Daar ging het me om.
Dat het einde van de oorlog chaotisch was, is ongetwijfeld zo; dat is iets voor historici. Ik probeer in de sfeer van Buruma te vertellen over hoe die tijd in het bewustzijn zit. Daarom roerde het verhaal van zijn vader: jarenlang dwangarbeider in Berlijn, dan valt de Muur als restant van de oorlog en wordt Pa door een rotje getroffen. Ik vond dat ontroerend en prachtig.