Politie moet z’n werk beter doen

INTERVIEW - Donkere mensen, Marokkanen en Oost-Europeanen worden op straat makkelijker staande gehouden door de politie dan blanke Hollanders. Dat bleek uit onderzoek van cultureel antropoloog Sinan Çankaya naar de interpretatie van willekeurige voorbijgangers door Amsterdamse agenten.

Eenderde tot tweederde van de interacties tussen burger en agent vindt plaats voordat er een overtreding of misdrijf is gepleegd. De agent heeft een bepaald vermoeden bij een willekeurige passant en spreekt hem/haar aan onder het mom ‘vragen staat vrij’. Dat heet proactief werken, en de politie zet er steeds meer op in.

Maar wie er op straat staande gehouden wordt, is veelal geen kwestie van objectieve politie-informatie. De onderbuikgevoelens van de agent bepalen vaak wie hij aanspreekt. En dat zijn meestal mensen met een bepaalde etnische achtergrond. Marokkanen, Turken, Oost-Europeanen: veel vaker dan blonde Hollanders worden ze door een agent staande gehouden voor een praatje. ‘Maar dat geldt ook voor mensen die donkere kleding met capuchons of bontkragen dragen,’ zegt Sinan Çankaya, die in  opdracht van de politie Amsterdam-Amstelland onderzoek deed naar de interpretaties van Amsterdamse agenten. Daarvoor hield hij 59 diepte-interviews en observeerde hij 25 diensten van de Amsterdamse noodhulp.

Afgaan op uiterlijk, maar geen discriminatie

‘Wanneer een agent beslist of hij iemand zal gaan aanspreken,’ zegt Çankaya, ‘beoordeelt hij dat deels op het uiterlijk van die persoon. Biologische kenmerken als ras, leeftijd en sekse spelen mee, maar ook culturele kenmerken kunnen een rol spelen, bijvoorbeeld of iemand veel tatoeages of piercings heeft en de kleding die hij draagt. En daarnaast kan meespelen wat de agent objectief over de persoon weet (van wie de auto is waar hij in rijdt bijvoorbeeld, red.) en hoe hij dat koppelt aan wat hij ziet.’

Een Turks of Marokkaans uitziende man die op zijn scooter over straat rijdt, wordt dus waarschijnlijk eerder aan de kant van de weg gezet dan een blonde jongen op de fiets. Maar toch, zegt Çankaya, is er geen sprake van directe discriminatie. ‘Dat houdt geen stand, want de agent gaat niet louter af op uiterlijke kenmerken.’

Wat wel en niet mag

Hoe werkt dat eigenlijk, die proactieve werkwijze? Wat mag de agent wel en niet doen om crimineel gedrag te voorkomen? Er is het bekende adagium ‘Vragen staat vrij,’ wat zoveel betekent als dat de agent een alledaags gesprekje met iedereen mag aanknopen. De persoon die aangesproken wordt is dan geen verdachte. Maar soms schakelen agenten over naar repressieve vragen, nog altijd onder het mom van ‘vragen staat vrij.’ Ze vragen dan bijvoorbeeld of ze even in je achterbak mogen kijken of om een identificatiebewijs. De Hoge Raad heeft gezegd dat vragen-staat-vrij alleen geldt als de ondervraagde weet dat hij op vrijwillige basis meewerkt, en als hij bewust afstand neemt van zijn rechten. ‘Maar veel burgers weten daar natuurlijk niet genoeg van,’ zegt Çankaya. ‘Bovendien zeggen agenten zelf dat ze op zeer overtuigende wijze vragen kunnen stellen, dus bestaat er werkelijk zoiets als vrijwillige medewerking? Deze werkwijze zit vol juridische dilemma’s.’

Het aanspreken van mensen op straat is gemakkelijk voor agenten. Op veel plaatsen geldt een algemene plaatselijke verordening die al aanleiding kan zijn voor een paar vragen aan iemand die er volgens de agent verdacht uitziet. En op basis van de wegenverkeerswet mag de politie elk persoon die zich op of in een bewegend voertuig bevindt staande houden. ‘Dat is een situatie waarin methoden voor handhaving gebruikt worden voor opsporing, maar de Hoge Raad zegt dat het gerechtvaardigd is,’ aldus Çankaya.  Als de agent na het vragen-staat-vrij-gesprek nog twijfelt, maakt hij een registratie in een landelijk politiesysteem. Maar zo’n gesprek leidt zelden tot een aanhouding.

Criminaliteitsstatistieken

Agenten verklaren hun keuzes vaak aan de hand van criminaliteitsstatistieken. Daarin zijn Marokkaanse jongeren bijvoorbeeld oververtegenwoordigd. En dus vinden agenten het gerechtvaardigd vaker Marokkaans uitziende jongeren staande te houden. ‘Maar dat is geen goed politiewerk,’ zegt Çankaya. ‘Er wordt van individuele daders naar groepen gesprongen. Etnische herkomst zou dus van invloed zijn op criminaliteit. Maar het gegeven dat een bepaalde groep is oververtegenwoordigd in een bepaald delict betekent niet dat mensen die niet tot die groep horen dat delict nooit plegen. Bovendien,’ voegt hij toe, ‘weten agenten op straat helemaal niet zeker welke etnische achtergrond iemand heeft. Dat hoorden we terug in de gesprekken met de agenten. Ze hadden het over Surinaams-achtige jongens of mannen die er Marokkaans uitzagen.’

Marsmannetjes

Tekenend voor het denkpatroon van agenten was een uitspraak van een agent dat als er bewezen kon worden dat 90% van alle misdaden terug te leiden was naar marsmannetjes, agenten dan voortaan alle marsmannetjes moesten controleren. ‘Maar,’ zegt Çankaya, ‘er bestaat geen enkel delict waarbij 90% door één statistisch geconstrueerde groep wordt gepleegd. De agent gebruikte dus een enorme overdrijving om zijn gedrag te rechtvaardigen. En daar ging het in het onderzoek precies om: de interpretaties van agenten. Of die kloppen, is een tweede.’ Lachend voegt hij toe: ‘En met marsmannetjes bedoelde de agent natuurlijk Nederlandse Marokkanen.’

Het probleem is dat er een vicieuze cirkel optreedt. De politie hanteert een bepaalde norm, namelijk dat agenten potentiële criminaliteit moeten voorkomen. Die trend is al sinds de jaren ’80 aan de gang. Om aan die norm te voldoen spreken agenten mensen aan die er volgens hen verdacht uitzien. De agenten voelen zich een goede politieman- of vrouw als ze veel registraties maken. De politieleiding stuurt door die vele registraties meer op het “informatiegerichte werken”, waardoor agenten weer druk voelen meer registraties te maken.

‘Ik zet daar vraagtekens bij. Want wat voor zin heeft het om te registreren dat een Surinamer met donkere jas en bontkraag om 2 uur ’s nachts over de Bos en Lommerweg in Amsterdam liep? Het idee is dat als er later blijkt dat die nacht in de buurt is ingebroken, en het signalement van de dader overeenkomt met de registratie, er een verdachte van de inbraak is. Dat is puur hypothetiseren en speculeren. Maar het is heel moeilijk te achterhalen hoe die registraties gebruikt worden en of ze dus effectief zijn voor de dagelijkse politiepraktijk,’ zegt Çankaya. ‘Bovendien zou zoiets alleen als circumstantial evidence kunnen dienen in een strafzaak.’

Ongewenste effecten

Çankaya wijst op de ongewenste effecten van deze manier van werken. De impact op onschuldige burgers kan groot zijn en zij kunnen hun vertrouwen in de politie kwijtraken. Bovendien ontspringen mensen die niet aan een bepaald stereotype voldoen de dans. ‘Je zou op zoek kunnen gaan naar de antoniemen van de stereotyperingen die ik gevonden heb om de perfecte kraak te zetten,’ zegt Çankaya. Een groep blonde meisjes kan waarschijnlijk gemakkelijker wegkomen met een overval dan een groep Oost-Europeanen.

Çankaya heeft een aantal aanbevelingen gedaan om het selectieve beslissingsproces van agenten te doorbreken. Zo zou de politie meer naar gedrag moeten kijken om over te gaan tot een vrijwillig gesprek, in plaats van uiterlijke kenmerken. De politie-informatie moet concreter vormgegeven en gebruikt worden en de gegevensverwerking moet geïntensiveerd worden, zodat beter duidelijk wordt hoe registraties precies gebruikt worden. En welke registraties dus wel en niet nodig zijn.

Maar zitten agenten daar wel op te wachten? In een radiogesprek in “Met het oog op morgen” reageerde Ahmed Marcouch – die tien jaar als agent in Amsterdam heeft gewerkt- op het onderzoek. Hij zei dat het bij het normale politiewerk hoort dat je een praatje maakt met gasten die iets van plan lijken te zijn.

Het lijkt erop dat politieagenten niet van een wetenschapper willen horen hoe ze hun werk moeten doen. Çankaya zegt: ‘Ik snap wel dat agenten defensief worden, maar het gaat mij niet om de individuele agent. Heel veel van de interpretaties die zij in hun dagelijkse werk maken, zijn er ingesleten. Zij nemen hun werkwijzen over van oudere collega’s, en zo blijft het patroon zich herhalen. Ik zet vraagtekens bij attitudetrainingen van een dag, want de werkcontext blijft vaak onveranderd.’

De politie Amsterdam-Amstelland zegt het onderzoek te gebruiken om hun dienstverlening zoveel mogelijk te verbeteren, en Çankaya heeft het gevoel dat het serieus genomen wordt. Maar tot er iets verandert, kun je maar beter geen jas met bontkraag dragen.

Het onderzoek wordt in boekvorm uitgegeven, onder de titel ‘De controle van marsmannetjes en ander schorriemorrie.’ Het komt in december 2012 uit bij uitgever Boom Lemma.