Zijn wij ons brein (8)?

Als de vrije wil een illusie is en redenen die we geven voor handelingen slechts rationalisaties zijn die we achteraf vormen, belanden we in een paradox, betoogde prof. dr. mr. Herman Philipse gisteren. Want: ‘Waarom zou men zijn [Victor Lammes] conclusie dat alle redenen rationalisaties zijn, geloven, indien de redenen voor die conclusie niets meer zijn dan rationalisaties?’ vandaag is het woord aan hoogleraar Psychologische Functieleer prof. dr. Frans Verstraten. Philipse wil weten hoe Verstraten hierover denkt en vraagt hem: Ben je het als psycholoog eens met Victor Lamme en Dick Swaab dat de menselijke vrije wil niet meer is dan een “plezierige illusie” (overigens is Swaab iets genuanceerder dan Lamme op dit punt)?’

Verstraten is er nog niet over uit of de vrije wil een illusie is. Voorlopig schort hij zijn mening over die vraag dus nog even op. Wat kan Verstraten zeggen over de manier waarop ons brein werkt? ‘Ik zie het brein als een luie machine, die het liefst automatisch koerst op succesvolle strategieën die we geleerd hebben in het verleden, en enkel bewust wordt als we even goed moeten opletten of als er iets gebeurt waar het brein – op basis van die kennis uit het verleden – even geen raad mee weet. Dan bepaal IK wat er moet gebeuren.’ Ook over onbewuste invloeden vanuit de omgeving op het brein is Verstraten niet zo stellig. ‘Ik moet daar nog eens goed over nadenken en durf geen boude uitspraken te doen.’

1+1=5

Er is nog veel te verklaren met betrekking tot de verhouding tussen brein, omgeving en vrije wil. De vraag is hoe we dit mysterie het beste kunnen ontrafelen. Kunnen we gedrag het best vanuit de hersenen en het lichaam bestuderen en begrijpen (van binnenuit) of door te kijken naar de interactie van de mens met zijn milieu (van buitenaf)? Interdisciplinariteit is hierbij het sleutelwoord, ook volgens Verstraten.

‘Het zou wel goed zijn als er meer interactie is tussen gedrags- en hersendeskundigen. Dat zou een nieuwe generatie ontwikkelingspsychologen kunnen opleveren. Dat is hard nodig want in de traditionele ontwikkelingspsychologie is de kennis gewoon niet toereikend en de wil om nieuwe wegen te bewandelen dientengevolge nagenoeg afwezig. Als dat gebeurt dan is er niet alleen samenwerking, dan wordt 1 + 1 + 1 zeker minimaal 5! Of dit al kan waag ik te betwijfelen. Met elkaar in discussie gaan is vaak verhelderend, maar om elkaar te beoordelen is iets meer nodig.’

Terug in de lesbanken

Toch gebeurt dit laatste regelmatig zonder voldoende voorkennis volgens Verstraten. Er zijn altijd mensen die meer tijd nodig hebben om aan nieuwe ontwikkelingen te wennen. Niet dat het verband tussen gedrag en het brein een nieuwe ontwikkeling is, in het stenen tijdperk boorde men al gaten in schedels van mensen die zich abnormaal gedroegen. De methoden om naar de hersenen te kijken zijn wel vernieuwd. Dit brengt veranderingen met zich mee waar niet iedereen op zit te wachten en waar wel veel wetenschappers een mening over hebben. Verstraten: ‘Op zichzelf niet erg, behalve als ze meedoen aan sfeervorming zonder zich te verdiepen in de mogelijkheden en onmogelijkheden en de problemen.’

Verstraten draagt de kettingreactie van prof. dr. Willem Koops aan als voorbeeld: ‘Dat collega Koops het even beroemde als door de populaire media uitentreuren uitgemolken voorbeeld van de dode zalm aanhaalt is jammer en laat vooral zien dat niet iedereen wil – of beter – kan begrijpen waarom dat experiment überhaupt is uitgevoerd. Een deel van de wetenschappers die graag willen meedoen met nieuwe ontwikkelingen moeten gewoon weer het studieboek ter hand nemen.’

Morgen

Als de vraag of we een vrije wil hebben ergens relevant is, dan is het wel in de praktijk van de rechtbank. Zonder vrije wil zou het idee van boetedoening zinloos zijn. Morgen belicht prof. mr. Nora van Oostrom-Streep de discussie vanuit het recht. Zijn we allemaal ontoerekeningsvatbaar? Verstraten stelde haar de vraag: ‘Als we de media en sommige wetenschappers moeten geloven en het zou inderdaad zo zijn dat de mens geen vrije wil heeft, kan de mens dan nog verantwoordelijk worden gesteld voor zijn (foute) daden? Is het dan nog wel ethisch om iemand op te sluiten of te veroordelen?’

* Dit artikel is een samengevatte versie. In april verschijnt een bundel met alle volledige reacties.