‘Zonder respect sterft het zelf’

De VARA heeft drie documentaires gemaakt over vrijheid, gelijkheid en broederschap. Woensdag a.s. is de eerste aflevering, de volgende twee staan geprogrammeerd voor de twee dagen daarna. Mijn advies is er goed voor te gaan zitten. Het zijn drie afleveringen van ongeveer  50 minuten elk, maar ze geven op een boeiende wijze aandacht aan de grote politieke en psychologische discussies die de staat van onze samenleving bepalen.

Pleit de VARA voor een nieuwe Franse Revolutie? Dat nu ook weer niet. Wie het fameuze pamflet “Tien over Rood” opslaat, ziet dat al eerder de begrippen van de Franse Revolutie als inspiratie voor sociaal-democraten hebben gewerkt. Het ideologisch strijdmiddel  dat tegen de adel en de kerk in 18^e eeuws Frankrijk is gebruikt, kan misschien structuur geven aan het noodzakelijke verweer tegen het neo-liberale marktdenken en de mensopvatting die daarmee samenhangt. Zijn de sociaal-democraten dan in de war en  hoe erg is dat?

De historicus Judt  situeert het probleem van de socialisten in 1989: “The failure and the collapse of the Soviet Union undermined not just communism, but a whole progressive narrative of advance and collectivisation.” Daar zit iets in: de val van het communisme ondermijnde het vooruitgangsgeloof van de linkse wereld.

Daarom moest er volgens hem een nieuwe “radical epistemology with which to counter the coherence of right wing univeralism” worden ontwikkeld, zo meldt Ian Buruma in het laatste nummer  van the NYRB. Maar dat is niet simpel en wat bedacht wordt is aan de conservatieve kant, zoals Judt erkent:

“We are likely to find ourselves as intellectuals or political philosophers facing a situation in which our chief task is not to imagine better worlds but rather to think how to prevent worse ones.” We zijn meer bezig met strijd tegen verslechteringen dan voor een betere wereld.  Dat is inderdaad een dilemma: het progressieve zelfbeeld verkruimelt in een defensieve opdracht. Hoe keer je dat ten goede?

De VARA organiseerde een voorvertoning bij Restovanharte in Amsterdam Noord. Ik was te laat, want de NS had weer moeite de reis van 50 minuten binnen twee uur te voltooien, (leve de markt) maar bij binnenkomst viel ik met de neus in de boter:  Frits Bolkestein vertelde dat hij wel schaduwkanten zag aan een ver doorgevoerd individualisme. Dat was nog mild. Maar even later kwam hij als enge Republikein uit de hoek: ”je moet je kansen grijpen, of voor je laksheid betalen. Iedereen kan slagen met discipline en volharding. Anders word je schoonmaker.”

Het is mijn weergave van zijn woorden, maar erg ver zit ik er niet vanaf. Ik vroeg de programma-makers naar hun overwegingen om daarop niet direct in te springen. Bolkestein praat nogal apodictisch, dus wat hij zegt heeft veel lading. De makers hadden er over nagedacht, maar vonden dat hij als tegengeluid voldoende was geintroduceerd. Hij is de gelovige in de markt, de eigen verantwoordelijkheid,  in “als je maar wilt..” In Amerika zeggen Republikeinen dat het je eigen schuld is, als je arm bent. Arme schoonmakers…

Ook in deel 2 komt Bolkestein zijn wereldbeeld verklaren: ‘de communisten die leefden volgens het principe: zij doen alsof ze ons leiding geven, dan doen wij of we werken’. Daar zijn die domoren natuurlijk niet rijk van geworden. Hoe Bolkestein de nostalgie verklaart, waar veel bewoners van volksdemocratieën aan lijden, is hem wellicht niet gevraagd. In deel 2 komen de onderzoekers Wilkinson en Picket aan het woord. Zij leggen met veel onderzoek uit dat gelijkheid tot een gezonder en gelukkiger leven leidt en doen dat overtuigend. (“The Spirit Level”, Penguin 2010) Ik schreef hier al eerder over hun onderzoek in mijn stukken over de drieslag  “spreiding van kennis, macht en inkomen” van Den Uyl. Het kernpunt: waarom worden mensen ongelukkig van ongelijkheid en gebrek aan respect? En wat betekent het als je ongelukkig bent en je vernederd voelt? Ga je dan te veel eten? Bezwijk je voor criminele verleidingen?

Soms ontroert het materiaal diep: als een demonstrerende schoonmaker aan de werkgeversvoorman probeert uit te leggen dat hij geld nodig heeft om iets te kunnen betekenen voor zijn kinderen. Het gaat er om de sociale omgeving te verbeteren, door de inkomensongelijkheid te verkleinen. Er is oppositie tegen het onderzoek: moet het niet via de cultuur worden verklaard? Zou beter onderwijs niet meer helpen? Wilkinson en Picket blijven probleemloos overeind. Ongelijkheid is verbonden met vernedering en straf. Vroeger waren de rijken dik, nu de armen.

Kunnen we andere vormen van samenleven bedenken? Dat kan, zoals met voorbeelden wordt getoond. Kunnen we vernederingen beperken en tegengaan? Het experiment van een Amerikaanse lerares is in zijn eenvoud verbijsterend. Ze hangt een onzinverhaal op dat bruinogen eigenlijk minder kunnen dan blauwogigen. Het pesten en vernederen in de klas start bijna onmiddellijk. Een dag later keert zij het verhaal om en het blijkt even goed te werken. Nu voelen de blauwogigen zich slecht en zijn perfecte slachtoffers voor vernedering. Het mechaniek werkt kennelijk zo in ons brein: de jachtenbezitters in Monaco hebben dezelfde problemen. Als de buurman naast je komt liggen met een schip dat weer groter en mooier is, moet je wel  reageren. Professor Sitskoorn komt het mechanisme van beloning en straf in onze hersens nog eens verklaren.

(Inmiddels heb ik naar Eva Jinek gekeken die Diederik Samsom probeert wijs te maken dat hij van de hogere middeninkomens van 150.000 euro moet afblijven. Samsom, uitstekend in vorm, repliceert dat dat een hoog inkomen is en definieert middenhoog een ton lager. Zo is het en de definitie verschillen zeggen alles.)

Het is niet simpel te volgen, deze reeks documentaires: het ene deel is wat politieker en psychologischer, het andere deel is meer wetenschappelijk . Dat is voor sommigen wellicht een bezwaar. Maar voor iedereen geldt: als je mee wilt praten over de fundamentele problemen in onze samenleving, dan bieden deze programma’s  een perfecte introductie op een strijd tussen neo-liberale simplisme en de complexe maakbaarheid. Die strijd woedt volop.  Links geloofde vroeger misschien in een nieuwe mens; dat is rijkelijk naief. Maar over de complexiteit van het bouwen aan een betere wereld hoeven we niet somber te zijn.

18, 19 en 20 april rond 23.00 uur, ned. 2

Foto Juliano Mattos