W.F. Hermans was een slecht filosoof. Nou en?

RECENSIE - Ik ben oud genoeg om even ‘oei!’ te denken als ik lees dat iemand beweert dat Willem Frederik Hermans iets ‘volstrekt verkeerd begrepen’ heeft. Als de meester het maar niet hoort! Tot ik besef dat de meester natuurlijk al enige tijd dood is en dat hij de schrijver van zulke krasse woorden niets meer kan maken.

Met een gerust hard kunnen we dus het mooie essay lezen dat de Oostenrijkse neerlandicus, typograaf en filosoof Rainer Erich Scheichelbauer onlangs publiceerde met de eenvoudige titel Willem Frederik Hermans als filosoof. Er blijft in dat boekje niet veel over van de schrijver als denker. Hij blijkt te hooi en te gras bij een aantal wijsgeren wat ideeën te hebben opgedaan zonder ze echt goed begrepen te hebben en zonder dat de samenvoeging van die ideeën een coherent geheel opleverde.


Rotsvast geloof

Scheichelbauer heeft de 88 pagina’s van zijn essay echt nodig om zijn betoog te ontvouwen – hij verspilt geen woord –, maar ik zal de kern in mijn eigen woorden samen te vatten. (Ik ben niet bang voor Hermans meer, maar na lezing van dit strenge betoog wel voor Scheichelbauer.) Aan zijn puberale lectuur van Nietzsche ontleende Hermans het idee dat de wereld een chaos is, waarin eigenlijk geen echte categorieën bestaan, omdat alles voortdurend verandert en in elkaar overloopt. Iedere poging om daar orde in aan te brengen is eigenlijk gedoemd.

Dat idee combineert Hermans echter met een rotsvast geloof in de natuurwetenschappen die middels de hun wetenschappelijke methoden, metingen een wiskundige beschrijving die ongeëvenaard dicht bij de werkelijkheid komt.

Zinloos

Die twee gedachten zijn met elkaar in tegenspraak. Hoezo zou de wetenschap de chaos van de werkelijkheid kunnen benaderen als die chaos niet eens vastligt? En wat voor basis hebben we eigenlijk om zo zeker te weten dat de natuurwetenschap het inderdaad bij het rechte eind heeft, als wij, de makers van die wetenschap niet meer zijn dan een ‘chemisch proces’, zoals Hermans herhaaldelijk beweerde? Geloof in de wetenschap kan dan niet meer zijn dan een geloof: sciëntisme.

Om die twee tegenstrijdigheden met elkaar te verzoenen introduceerde Hermans volgens Scheichelbauer de jonge Wittgenstein, althans (wederom) een heel selectieve lezing van diens werk. Hermans meende dat je in de Tractatus een onderbouwing kom vinden voor de gedachte dat de natuurwetenschappen als enige een helder beeld van de werkelijkheid kon aantreffen omdat Wittgenstein aantoonde dat begrippen buiten het strenge logische kader ‘zinloos’ waren. Dat dit laatste begrip al in de Tractatus een technische lading had gekregen en niet betekende dat de auteur geen boodschap had aan bijvoorbeeld godsdienst, en dat hij dit in later werk nog veel explicieter maakte, daar had Hermans geen boodschap aan.

Verspreide stukken

De conclusie is dus duidelijk: voor diepe filosofische inzichten of een coherent wereldbeeld moest je niet bij Hermans zijn. Scheichelbauer schrijft het allemaal heel precies op, en Willem Frederik Hermans als filosoof is zo een heel leerzaam boek geworden voor mensen die niet zo doorkneed zijn in de filosofie als ik en, kennelijk, alle eerdere auteurs die over Hermans schreven.

En toch is er uiteindelijk iets geks. Je vraagt je uiteindelijk wel af waarom dit essay eigenlijk nodig was. Zoals Scheichelbauer zelf benadrukt, schreef Hermans nooit een echt filosofisch boek waarin hij zijn wereldbeeld systematiseerde. We moeten het doen met verspreide stukken. Hermans presenteerde zich niet als filosoof. Hij was een slechte filosoof. Nou en?

Mislukkelingen

Daar komt bij dat Scheichelbauer de keuze heeft gemaakt om de verhalen en romans van de schrijver buiten beschouwing te laten. Hij doet dat, zegt hij, omdat je bij een roman nooit weet wie er precies verantwoordelijk is voor de naar voren gebrachte opvattingen. Maar daarmee laat hij een zo belangrijk deel van het oeuvre buiten beschouwing dat je uiteindelijk de hele redenering niet echt serieus kunt nemen.

Zelfs een oppervlakkige beschouwer ziet bijvoorbeeld meteen dat in de verhalen helemaal geen sprake is van sciëntisme. Een schrijver met een echt rotsvast geloof in de wetenschap zou al zijn personages die toevallig onderzoeker zijn natuurlijk allerlei fascinerende aspecten van de wetenschap laten ontdekken, maar daar is in het werk van Hermans geen sprake van. Onderzoekers zijn in bijvoorbeeld De elektriseermachine van Wimshurst of Nooit meer slapen net zulke mislukkelingen als iedereen.

Onwetende alfa’s

Het is daarnaast een biografisch feit dat Hermans zijn baan als wetenschapper opgaf om fulltime te schrijven. Waarom zou iemand dat doen als hij denkt dat het laatste alleen onzin is in vergelijking met het eerste?

Bovendien lijkt het me een misverstand dat de schrijver in zijn essays (esseejs) wel ineens op zijn woord moet worden geloofd. Je kunt niet net doen alsof hij daar ineens geen literator meer was, maar een soort vakfilosoof zonder diploma. Alsof hij ook in zijn beschouwende werk niet uit was op literair effect. Mij lijkt dat sciëntisme minstens voor een deel ook een stijlmiddel geweest, een manier waarop de bèta Hermans zich kon afzetten tegen de onwetende alfa’s die hem omringden.

Illusies

Ik herinner me ook dat Hermans ooit de vraag kreeg waarom hij zich toch zo voor Wittgenstein interesseerde en niet voor diens toch veel rationelere stad- en tijdgenoot Karl Popper. Hermans zei toen dat Popper te saai was, te degelijk. In Wittgenstein zag hij toch ook een schrijver, geloof ik.

Dat lijkt mij de belangrijkste conclusie van Willem Frederik Hermans als filosoof: dat je de man niet goed kunt begrijpen als je zijn schrijverschap buiten beschouwing laat. Ik denk dat hij die chaos, of hij hem nu van Nietzsche had of niet, wel degelijk waarnam. En dat hij meende dat je tijdelijke ordeningen kunt creëren, in de wetenschap, in de filosofie en in de literatuur. Zonder dat hij zich daar verder illusies over maakte.

Rainer Erich Scheichelbauer. Willem Frederik Hermans als filosoof. Rimburg/Amsterdam: Huis Clos.

Reacties (8)

#1 Joost

Met een gerust hard

Viezerik.

  • Volgende discussie
#2 Krekel

Leuk stukkie, maar dit kan ik niet helemaal volgen:

En toch is er uiteindelijk iets geks. Je vraagt je uiteindelijk wel af waarom dit essay eigenlijk nodig was. […] Hermans presenteerde zich niet als filosoof. Hij was een slechte filosoof. Nou en?

Hermans presenteerde zich in zijn opstellen (sic) namelijk misschien niet als vakfilosoof, maar toch zeker wel als iemand die er wel kaas van heeft gegeten, en liet zich daar ook op voorstaan. Daarnaast was filosofie vaak niet slechts een figurant, maar het hoofdonderwerp in zijn polemieken, of op zijn minst een stok om zijn onderwerpen mee te slaan. Lijkt me voldoende rechtvaardiging om er eens bij stil te staan.

Dat Hermans met zijn opstellen ook een literair effect beoogde doet daarbij niet ter zake, veel geroemde journalisten en historici (en filosofen) doen dat immers ook, maar dat geeft ze geen vrijbrief om kletspraatjes op te schrijven – Hermans zelf zou waarschijnlijk de láátste zijn die ze zo’n vrijbrief zou gunnen!

En deze bewering begrijp ik al helemaal niet:

Een schrijver met een echt rotsvast geloof in de wetenschap zou al zijn personages die toevallig onderzoeker zijn natuurlijk allerlei fascinerende aspecten van de wetenschap laten ontdekken,

Waarom zou dat moeten? Een schrijver met een rotsvast geloof in het bestaan van schapen hoeft toch ook niet per se verhalen te schrijven waar schapen in voorkomen? Als die schrijver in zijn verhalen nou dingen zou schrijven die niet rijmen met het bestaan van schapen, of er staan andere toespelingen in die het niet-bestaan van schapen zouden moeten suggereren, dan, oké, dan kan ik me voorstellen dat je je inderdaad gaat afvragen of die schrijver wel zo rotsvast gelooft in het bestaan van schapen. Maar dat een bepaald geloof geen rol op de voorgrond van sommige (!) verhalen van een schrijver speelt lijkt me onvoldoende basis voor de suggestie dat die schrijver dús dat geloof niet koesterde.

Dat lijkt mij de belangrijkste conclusie van Willem Frederik Hermans als filosoof: dat je de man niet goed kunt begrijpen als je zijn schrijverschap buiten beschouwing laat.

Dat lijkt me dan ook niet de bedoeling van het essay, dat zich immers buigt over (jawel) Willem Frederik Hermans als filosoof.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 DeVrede

Scheichebauer beweert dat Hermans een selectieve weergave van Wittgenstein’s werk geeft? Gaat dat dan over Hermans’ eigen werk en waarom geeft hij dan geen voorbeelden van dat kennelijke onbegrip?

Ik vind het een nogal boude bewering over de man die veruit de beste vertaling geschreven heeft (plus commentaar) van de Tractatus Logico Philiosophicus.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Jos van Dijk

@2: Scherp geformuleerd dat laatste. Toch aarzel ik: kun je één kant van een mens goed beschrijven en beoordelen zonder acht te slaan op de gehele mens?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Lutine

Aan zijn puberale lectuur van Nietzsche ontleende Hermans het idee dat de wereld een chaos is, waarin eigenlijk geen echte categorieën bestaan, omdat alles voortdurend verandert en in elkaar overloopt. Iedere poging om daar orde in aan te brengen is eigenlijk gedoemd.

Dan ben je geen slechte filosoof, maar helemaal geen filosoof.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Henk van S tot S

Ach, een groot schrijver die een slechte filosoof is lijkt me geen ramp.
Rampzaliger zijn slechte schrijvers die goede filosofen zijn.
;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Louis

“Tractatus Logico Philiosophicus.”

Right in you’re face Mr. Trump.! A recipe to make the world a better place. Finally… We have won!!@

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 børkbørkbørk

@0: Die twee gedachten zijn met elkaar in tegenspraak.

Welnee. Ten eerste bestaan categorieën alleen in ons hoofd. Wie gelooft dat ze echt, fysiek bestaan, kan dat in elk geval niet met de werkelijkheid of de natuurwetenschappen rijmen. Ten tweede is chaos ook slechts een beschrijving van de werkelijkheid. De taak van de wetenschap is het om de psychologische werkelijkheid en de fysieke werkelijkheid zo goed mogelijk te doorgronden, en daarmee is het probleem categorie/chaos gewoon verdwenen. Chaos is wat we niet snappen.

> En wat voor basis hebben we eigenlijk om zo zeker te weten dat de natuurwetenschap het inderdaad bij het rechte eind heeft, als wij, de makers van die wetenschap niet meer zijn dan een ‘chemisch proces’, zoals Hermans herhaaldelijk beweerde?

Wat is dat voor flauwekulvraag? Welke basis heb je om aan te nemen dat de zwaartekracht bestaat? Volgens jou geen enkele. Toch durf ik te wedden dat als je een steen pakt en ‘m loslaat, die steen naar beneden valt. Zo is ook de best mogelijke wetenschappelijke verklaring voor “ons” dat we gewoon materie zijn en dat ook ons denken uiteindelijk uit chemische/fysieke processen bestaat.

Maar als jij dat niet wilt geloven, ga je gang. Ik ben alleen benieuwd waarom je wel gelooft dat een vliegtuig kan vliegen.

  • Vorige discussie