OPINIE - Sommige artikelen zou je zelf geschreven willen hebben, zoals het stuk van Martijn van Calmthout in De Volkskrant van afgelopen zaterdag over Erich von Däniken. Terwijl Van Calmthout enerzijds duidelijk maakt hoe pseudowetenschappelijk Von Dänikens idee is dat de aarde ooit is aangedaan door buitenaardse bezoekers, schetst hij een uiteindelijk sympathiek portret.
Daar is niets mis mee, maar door dit accent is er geen aandacht voor de negatieve impact van Von Dänikens gefantaseer. Die is echter onverminderd actueel.
Eén probleem is makkelijk te benoemen. Von Däniken heeft een charmante belangstelling voor het erfgoed van exotische culturen, waar hij verbaasd naar kijkt. Die piramiden, zoiets indrukwekkends kunnen die Egyptenaren natuurlijk nooit zélf hebben gebouwd. Die wereldkaart van de Ottomaanse admiraal Piri Reis is zó nauwkeurig dat een Turk het niet kan hebben vervaardigd. Je zou haast denken dat Von Däniken een eurocentrist is die de niet-Europese culturen elke creativiteit ontzegt.
Alleen: het is nog erger. Hij meent namelijk ook dat voor de bouw van Stonehenge technieken nodig waren die de Europeanen in de prehistorie nog niet bezaten. Von Däniken ontzegt dus álle culturen creativiteit. Ik las nooit een auteur met zo’n negatief mensbeeld.
Het tweede probleem: voor veel lezers is Von Däniken niet zozeer een pseudowetenschapper die schrijft over de oude wereld, maar de belangrijkste auteur over de oude wereld die ze überhaupt ooit lezen. Ze herkennen weliswaar dat de conclusies niet kloppen, maar leren nooit waarom zijn methodes naïef zijn. Wanneer ze later iets lezen van iemand die antieke teksten eveneens letterlijk neemt, herkennen ze het kwakhistorische element niet en omhelzen ze vrij gemakkelijk zo’n nieuwe theorie. Von Däniken liet grote aantallen mensen kennismaken met een oudheidkunde zonder methode, vol spannende verhalen maar intellectueel zonder betekenis.
Dit beeld van de bestudering van de oude wereld werd versterkt door de reactie vanuit de officiële wetenschap. Of beter: non-reactie. Hoewel een enkeling de moeite nam Von Däniken te weerleggen, lachten de meeste archeologen, bijbelwetenschappers, classici en historici hem weg. Zelden namen ze de gelegenheid te baat te tonen wat hun vakgebieden maakt tot wetenschap en intellectuele uitdaging. Omdat Von Däniken uiteindelijk aan populariteit inboette, leek dit negeren van pseudowetenschap een verstandige strategie.
Inmiddels blijkt dat een grote vergissing te zijn geweest. Terwijl steeds meer mensen een steeds hogere opleiding kregen, deden oudheidkundigen weinig om hun publieksvoorlichting te laten meegroeien. Wanneer ze tegenwoordig worden geconfronteerd met beter doordachte vormen van kwakgeschiedenis (de oude Egyptenaren waren zwart, de Perzische Oorlogen waren beslissend voor de westerse cultuur, Jezus heeft niet bestaan, in Nijmegen lag geen aquaduct…) zijn de archeologen, bijbelwetenschappers, classici en historici daarop nauwelijks voorbereid. Voor zover ze erop hebben gereageerd, hebben ze de sceptici eerder versterkt in hun afwijzing van de gevestigde wetenschap dan teruggewonnen.
Uiteraard is Von Däniken er niet verantwoordelijk voor dat de oudheidkundigen aan de implosie van zijn ideeën een vals gevoel overhielden dat echte wetenschap nooit serieus kon worden bedreigd. Het is logisch dat Van Calmthout in zijn stuk geen aandacht besteedt aan zulke gevolgen. Er is echter wel een wrange les: een wetenschap die haar methoden niet uitlegt, lijkt geen methode te hebben, trekt amateurs aan, kan geen overtuigend weerwoord bieden aan kwakhistorici en ontbeert daardoor het gezag dat nodig is om de samenleving adequaat te informeren.
Met de oudheidkundige disciplines zal het vermoedelijk niet meer goed komen. Die zijn hun betekenis in de publieke discussie voorgoed kwijt. Maar laten ze een kanarie in een kolenmijn zijn: een waarschuwing aan andere vakgebieden om wél transparant te zijn over de methode en serieus aan het publiek uit te leggen wat een wetenschap eigenlijk is. Zo bezien is Von Däniken onverminderd actueel.
Reacties (15)
Zeker, de goden waren geen kosmonauten. Helemaal mee eens. In die zin is Von Däniken wat exorbitant. Maar toch, hij heeft een hele generatie voorzien van belangstelling voor artefacten uit oude, niet westerse culturen. Een soort van Indiana Jones effect. En minder wetenschappelijk dan Jones ga je het niet krijgen.
En daar heb je het probleem met niet-kwak wetenschap. Jona poneert dat als een PR en/of voorlichtingsprobleem. Ik kan daar aan toe voegen : een fantasie probleem. Want Hapgood en Von Däniken hebben wel fantasie. En ze dwingen historici om na te denken en andere wegen te vinden om hun ongelijk te bewijzen. Een betere publieksvoorlichting – met aandacht van het publiek! – kun je je bijna niet voorstellen.
Daarnaast, als je bv kijkt naar het Antikythera mechanisme kun je zien, dat de geschiedwetenschap soms toch wel met lege handen staat:
1) we hebben een vondst die aantoont dat 2200 jaar geleden een hoge technische instrumentele vaardigheid bestond;
2) moderne analyses hebben aangetoond dat er een complexe theoretische wereld aan ten grondslag moet hebben gelegen;
3) er is geen geschrift waar dat wordt beschreven;
We kunnen dus in elk geval concluderen, dat als het mechanisme niet was gevonden we niet hadden geweten van die techniek noch van die theorie. Vermoedens, ja. We kennen Archimedes (de vermoedde vader van het apparaat) maar verder niets voor zover ik weet. Ik hou me aan bevolen.
Je mag dus concluderen, dat de geschiedwetenschap zonder vondsten en fantasie niet echt ver komt. Als Schliemann’s fantasie niet zo groot was geweest hadden we Troje waarschijnlijk nog steeds als fabelvertelling gezien.
Wat ik probeer te zeggen: geschiedenis wordt wellicht wel wetenschappelijk bedreven, maar zonder de Schliemanns en Von Dänikens, wiens fantasie wellicht wat los geslagen is, is ze nergens. Het is geen experimentele wetenschap. PR en transparantie zijn noodzakelijk om resultaten publiek te maken, niet om fantasie te beteugelen.
En ja, er worden fouten gemaakt.
Die fouten triggeren anderen ze te weerleggen.
Hoe wetenschappelijk wil je het hebben.
NB: en ja, ik heb Von Däniken met plezier gelezen indertijd. Evenzo met plezier Indiana Jones gezien. Het heeft me niet minder wetenschappelijk gemaakt.
Nu krijg je de christenen op je dak, want gezien het verhaal van de hemelvaart, is Jezus ook een kosmonaut.
;-)
N.B.
Het “fenomeen von Däniken” blijft anders zakelijk nog steeds interessant.
Zijn boeken zie ik graag als bijbelboeken: interessante verhalen, feitelijke onjuistheden, boeiende theorieën, mooie geschiedenissen maar het wekt de interesse bij mensen die meer willen weten. Domme mensen blijven dom, wàt je hen ook voorschotelt.
@0
Dan heb ik nog meer kwakgeschiedenis voor je: ’tussen de Aarde en Mars heeft nooit een theepot in een baan om de zon gedraaid’. Voel je ‘m? Laat ze eerst maar eens bewijzen dat daar nooit een theepot rondjes heeft gedraaid. /sarcasme
Stop met arrogant mekkeren en schrijf zelf een pakkend boek.
Hij heeft heel wat mensen in de geschiedenis getrokken,de interesse gewekt,vonkjes laten ontstaan en bij de amateur katholiek wat vragen
neergelegd.
Wederom jaloersheid verpakt in boosheid.
It get’s boring.
Klagende semi wetenschappers die wijzen naar een ander en zelf niks hebben gepresteerd of succes hebben gehad omdat ze net als hier de lezer niet weten te boeien.
Niet kunnen schrijven.
Geen inlevingsvermogen in den lezer,slechte sociale vaardigheden.
Morgen T.Heyerdahl?
@5: hopeloos genuanceerd op de man gespeeld….
De boeken van Von Däniken en andere fantasten waren razend interessant en leiden er toe dat ik me juist meer ben gaan verdiepen in bijvoorbeeld de oudheid maar ook in niet westerse culturen. Ik denk dat de meeste mensen die hem gelezen hebben net als ik het vergezocht vond dat de goden kosmonauten waren en onze beschaving buitenaards is. Auteurs als Von Däniken zijn volslagen onschuldig in hun vaak vergezochte verklaringen.
Meneer speelt toch ook zelf op de man..
Die domme burger die eindelijks een ander boek in huis haalde dan de Bijbel en donders goed wist dat het half fantasy is.
De ouderling die vraagt waarom heb je dit in je kast en laat je kinderen dat zien?
De reden voor velen om zich verder te verdiepen, de interesse gewekt.
Een pioneer,een charlaran die meer voor de wetenschap en historie heeft gedaan dan de auteur.
Succes is te meten, de computer van de bieb kent de auteur niet.name unknown.
, ,von Daniken nog steeds onder historie maar is uitgeleend.
Von Däniken was leuke lectuur toen ik een puber was. Dat is ook het publiek waar het voor geschreven is. Later ga je echte SF lezen. En als je nog volwassener wordt, dat ook niet meer.
Ik weet nog wel dat Von Däniken bij mijn grootvader (al twintig jaar dood) ook in de boekenkast stond. Naast Nostradamus en nog meer vage zaken. Past in een wereldbeeld. En, achteraf gezien, in de zoektocht van een man met waarschijnlijk een prima intelligentie en nieuwsgierigheid maar zonder veel ontwikkeling na de basisschool in de jaren twintig.
@10:
Zoals zoveel kroonkeuzeboeken…
Het zou natuurlijk ook kunnen dat het basis- en voortgezet onderwijs steeds minder voorbereidt op serieuze wetenschap.
Zonder Von Däniken had ik nog nog gehoord van de beroemde kaart van Piri Reis en andere zaken. Ik beschouw de man met zijn theoriën en gefantaseer dan ook echt als een aanwinst. Gek genoeg heeft het mij laten inzien dat de mensen uit de oudheid tot wel heel wat meer in staat bleken dan de geschiedenisboeken voorstelden. En ja misschien hadden ze hulp van Goden, Atlantiėrs of Mickey Mouse. Ik wil wel geloven dat er civilisaties zijn die ruimte en tijd kunnen overbruggen. Heerlijk om daarover te lezen en daardoor steeds meer willen weten van astronomie, scheikundinde, natuurkundie, evolutie, religie en geschiedenis. Misschien moet er les gegeven worden op scholen in de pseudowetenschap. Dat prikkelt de fantasie en zorgt voor interesse voor de wereld om ons heen.
@13: U bewijst @0
Die kaart van Piri Reis was helemaal zo goed niet, ondanks het jatwerk.