Hoe een volgende Exit te vermijden

OPINIE - Een kleine meerderheid van de Britten heeft het dan toch gedaan: stemmen voor een vertrek uit de Europese Unie. Het ‘Brexit’ laat zien dat de publieke discussie in Europa vast zit in een nogal ouderwetse politieke tweestrijd. Als we de conflictlijn een kwartslag draaien over het politieke toneel, krijgt de discussie ineens zin.

In luttele uren na het bekend worden van de uitslag, verschenen plaatjes die uitlegden uit wie die 52% (voor exit) respectievelijk de 48% (voor blijven) bestonden. Vooral de uitsplitsing naar leeftijdscategorie valt op. Hoe jonger de generatie, hoe liever ze bij de EU blijven. Senioren willen juist weg. De geografische verdeling is ook veelzeggend: de universiteitssteden, het financiële centrum en de Schotten willen blijven, terwijl de overige counties per saldo het exit verkozen.

Pro-blijf of pro-choice?

Twee weken geleden stelde de Volkskrant (11 juni, p.6) dat het ‘ieder voor zich’ is in de strijd om Brexit. Het artikel stelt dat er sprake is van onverwachte of zelfs onwaarschijnlijke bondgenootschappen. Een multinational en een groene partij zijn ineens vrienden, en de conservatief-liberaal Boris Johnson is voor een exit. Net als Labour-leider Jeremy Corbyn, maar hij moest vanwege partijdiscipline tegen campaignen. Niettemin is Corbyn, die wel onder de ‘linkse populisten’ wordt geschaard, in het exit-kamp in te delen. Het onderste duo is dus pro-Europees en de bovenste is voor een Brexit. Pro-blijf en pro-choice, zo je wilt.

In deze 2×2-opstelling herkende ik ineens een figuur uit een studie van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) uit 2004. De gelijkenis was treffend, en bezorgde me meteen een aha-Erlebnis. Dat het conflict nu door deze coalities wordt gekenmerkt, is eigenlijk een stommiteit, die zomaar veranderd kan worden.

Assenstelsel

Waar gaat deze gelijkenis over? In de genoemde studie, ‘Kwaliteit en Toekomst’, formuleerde het RIVM vier wereldbeelden, waarin mensen een verschillende kijk hebben op de aard van de mens, en op de mogelijkheden om welvaart te delen, nu en in de toekomst. RIVM plaatste deze vier wereldbeelden in een assenstelsel: globalisering versus regionalisering langs de verticale as, en efficiëntie versus solidariteit langs de horizontale.

A1-ers zien vooral heil in marktwerking en concurrentie, terwijl B2-ers uitzien naar een wereld van lokale, ecologische gemeenschappen. Mensen in B1 denken dat VN-achtige podia het beste voor wereldwijde vooruitgang kunnen zorgen. En de types in A2, ten slotte, zijn de Boris Johnsons, Geerten Wilders en Donalds Trump: eigen economie eerst, na ons de zondvloed.

Zoals hierboven vastgesteld, vindt het Europese debat (nu met Brexit, maar eigenlijk veel structureler) plaats langs de verticale as. Dat levert een vrij simplistische tegenstelling op. De onderlaag wil de welvaart beschermen door grenzen te trekken, terwijl de bovenlaag meer welvaart verwacht door grenzen te beslechten. Mondiale markt (A1) richt zich daarbij op economische welvaart, terwijl Mondiale solidariteit (B1) meer kijkt naar sociale en ecologische welvaart.

Inderdaad past het Europese idee, zoals voorzien door Timmermans, Juncker en Pechtold, vrij goed bij deze bovenlaag. Zie bijvoorbeeld de beleidsagenda Europe 2020, die gaat om economische groei bevorderen en daarmee (in de tweede plaats) ook sociaal en ecologisch welvaren nastreven.

Maar dit debat, met deze specifieke ‘conflictlijn’, is voor veel partijen onproductief. Niet veel mensen voelen zich er echt bij thuis, en het helpt de analyse ook al niet. De Volkskrant had beter kunnen reppen van ‘onheuse vriendschappen’ dan van ‘onwaarschijnlijke’. De tegenstelling die de Europese samenleving namelijk écht in de tang houdt, is die tussen de dominantie van de markt en de idealen van duurzaam welzijn.

Het conflict kantelen

Ik stel daarom voor om het conflict te kantelen. Geen geharrewar over wel of geen grenzen trekken – zie ook de vluchtelingencrisis en het publieke debat daarover – maar over de inrichting van de samenleving. Waar zetten we op in: groei en geld, of bestaanszekerheid en veerkracht?

Vanuit deze invalshoek wordt duidelijk waar het Europese project de mist in is gegaan. Europa richt zich in de eerste plaats op de wonderen van economische groei, in de hoop dat er van de marktwinsten na het uitkeren van dividend en bonussen nog wat overblijft voor sociale projecten. Het gekke is dat dit neoliberalisme alleen nog maar sterker is geworden na de kredietcrisis. Maar de progressieve beweging heeft grote moeite een eigen richting te formuleren die die schijnvrijheid voor eens en voor altijd afstraft. Door de ouderwetse conflictlijn voelen progressieven zich genoodzaakt op te trekken met groei-economen en een Europa te creëren dat alleen maar verwarring en vervreemding zaait.

Dit debat moet dringend veranderen, of we rijgen straks de ene exit na de andere. De echte vragen zijn de volgende. Willen we met Europa vooruitgang blijven zoeken via meer marktvrijheid, of stellen we nu sociale en ecologische waarden voorop? Worden we beter van TTIP en trojka’s, of van regionale oplossingen en economisch maatwerk?

Mijn woordkeuzen verraden waarschijnlijk al welke positie ik zelf inneem: tegen voortzetting van het marktsprookje, en voor de menselijke maat.

Voor wie dit sociaal-ecologische denken nog altijd met geitenwol associeert: inmiddels zijn er heel serieuze bewegingen die in de startblokken staan om Europa te veranderen. Of het gaat om Diem25, de Degrowers, de Commons Transition, European Alternatives of De Grote Transitie, de ideeënmachine is niet meer te stoppen.

U kunt heel anders denken over de wenselijkheid of haalbaarheid van deze projecten. Maar een kanteling van het debat lijkt me voor iederéén beter. Laten we het gesprek voeren over onze waarden en wereldbeelden, en de sleetse politiek van integratie versus isolatie ver achter ons laten. Dat bespaart ons ook gelijk de hoofdpijn van een zinloos Nexit-referendum.