Le metaletture di questa favola fantasy trascendono, a volte, le reali intenzioni dell’autrice, che cerca solo di voler smascherare – questo sì – il mito di una ragione che pretende di avere una risposta per tutto.
De dienstdoende filmrecensent van het Vaticaan heeft zijn tanden gezet in de nieuwe Harry Potter. Gaetano Vellini stelt dat het een drijfveer J.K. Rowling is om de mythe te ontmaskeren dat de ratio een antwoord heeft op alle vragen. Dat is natuurlijk al meteen een pervertering van pretentie van de ratio, die heeft ons namelijk nooit één antwoord beloofd. Hooguit kan de reden voorzien in vele antwoorden op vele vragen (waarbij gaandeweg steeds nieuwe vragen worden opgeroepen). Op zoek gaan naar één antwoord op alle vragen, dat is -even afhankelijk van het fanatisme van de zoektocht- meer een dingetje voor controlefreaks met grootheidswaanzin. En die zoektocht wordt extra erbarmelijk als je zo spuugt op het gezonde verstand als deze Vaticaangaander doet.
Maar laat ik in deze zalige zomerquote niet slechts focussen op de negatieve opmerkingen uit het Pauselijke schoolkrantje. Want de laatste Potterpelicuul krijgt ook complimenten. Zo is er een “juiste balans” in de verbeelding van puberliefde. En alhoewel een klein kritiekpuntje is dat Rowling nergens verwijst naar het transcedente, maakt zij duidelijk dat het goede (wat dus goed is) moet winnen van het kwaad (wat slecht is: weg ermee, boe!), en dat deze overwinning soms moeite en opoffering kost.
Paolo Gulisano verwoordt dit in (dezelfde editie van?) l’Osservatore als volgt (Eng.vert.):
“Man has great desires (as in the mirror of desire), but he cannot change to satisfy these needs right away: if he tries to do so he will lose his own human identity; instead he is called to comply with a purpose that is bigger than himself. Where does this purpose come from? Rowling does not state this clearly, but she leaves the question open; the question that arises whenever man tries to understand the meaning of his own existence.”
Dat begint nog best aardig, die constatering. Je kunt met die eerste zin best een discussie aanzwengelen na je derde roseetje gezeten op een pittoresk dakterrasje met een ondergaande zon en een paar pretentieuze barbecuecompanen. Maar in plaats van even pas op de plaats bij de erkenning dat de eigen ‘human identity’ dus blijkbaar dicteert dat je niet al je lusten blind najaagt (‘nog even geduld met dat kippetje op de barbecue als je je human identity geen salmonella wilt bezorgen’), moet er dus meteen een hoger doel zijn. Een hoger doel dat de filmduiders uit het Vaticaan natuurlijk al te graag meteen even voor jou, en de rest van de wereld, invullen. Inclusief de voetnoten en bijbehorend gironummer.
Maar het is ook best pittig voor de clericale correspondenten. Eeuwenlang waren de bijbelrecensies van de religeestverwanten die hen voorgingen toonaangevend in het culturele circuit. Maar nu Google definitief god heeft onttroond als universele vraagbaak, moeten ze aanhaken bij kinderboekverfilmingen om nog iets van een puntje te maken. De eerdere kritiek dat Harry Potter een “verkeerd en moreel schadelijk beeld van een held” schept is voorgoed verlaten. Het Vaticaan klampt zich nu vast aan de verstrooiing die de populaire films bieden, in plaats van zich er tegen af te zetten.
Een vergelijkbare evolutie van voortschrijdend inzicht maakte het Vaticaan door bij de Dan Brown boekverfilmingen. Na een voor de hand liggende aversie tegen The Da Vinci Code, werd de opvolger Angels & Demons bestempeld als mostly harmless. Maar juist deze laatste film is volgens The Guardian symbolisch voor de genadeklap aan de achterhaalde waarheidspretentie van het stoffige bijbelboek: Juist de spectaculaire verbeelding van de wetenschappelijke zoektocht in de deeltjesversneller naar de oorsprong van het heelal doen de gedachten bij de Katholieke parafernalia uitgaan naar pantomime en Elton John, in plaats van naar de geheimen van het universum (die dichter bij CERN lijken aan te schurken). The Guardian vervolgt:
“When Catholicism first embraced spectacle and mystique, it was effectively the sole provider of mass entertainment. In the face of the ascetic challenges of Protestantism, the Enlightenment and science, it chose to cling to showmanship. Because of this, it’s found itself confronting rationalism with bells, smells and razzmatazz.
(..)
If, as seems likely, Angels & Demons attracts a large worldwide audience, it seems bound to colour future perceptions of Catholicism. This won’t stop the world’s biggest religious institution from continuing to be seen as grand and colourful. It may, however, leave it looking increasingly irrelevant – on the way to becoming more of a global theme park than the shaper of humanity’s destiny.”
Natuurlijk, het is wat veel eer om Angels & Demons (een 6.9 op IMDB) de macht toe te dichten om de perceptie van het Katholicisme te kleuren in het licht van de eeuwigheid. En daarnaast is het ook wat arbitrair om deze religie er nu uit te lichten: immers de andere religies zitten er net zo naast en worden even hard links ingehaald door de gestaag oprukkende rationele waarheidsvinding en rechts door fabuleuzere fabels. Maar het is wel opmerkelijk dat de weerstand van het Vaticaan tegen de hen in populariteit overvleugelende verhalenvertellers nu voorgoed gebroken lijkt. Dat is ten minste iets om broerderlijk de rosé op te heffen en wat over te discuzeuren rondom de barbecue. Zo vermaken we ons wel tot de Large Hadron Collider in oktober weer wordt aangezwengeld en ons dan kan voorzien van nieuwe echte antwoorden, en nieuwe vragen.
Reacties (23)
Mooi potsje, fraaie formuleringen. Weg met het Vaticaan en religie in het algemeen!
Goed stuk, ik krijg inderdaad ook sterk het gevoel dat de Paus lijkt te merken dat zijn harde lijn in strategisch opzicht alleen maar op een mislukking lijkt uit te draaien.
Het hard aanvallen van films als Harry Potter e.d. levert het Vaticaan enkel hoongelach op: de wereld laat zich door de kerkvader volgens mij al lang niet meer wijsmaken dat kinderfilms leiden tot moreel verval. En dus schakelen ze over op een nieuwe tactiek, die van de schijn-nuance.
Verder snap ik de kerk volkomen dat ze nog steeds de tegenstelling tussen ratio en hun ‘hogere doel’ – Gods wegen zijn ondoorgrondelijk voor ons nietige mensen – in stand probeert te houden. Hun macht, staat of valt immers bij de overtuiging van mensen dat ze onmachtig zijn.
Het is precies deze reden dat veel mensen hun heil elders gaan zoeken – het is mijn stellige overtuiging dat zo lang de kerk zijn gezag ontleent aan de angst van mensen, de mensen op zoek gaan naar andere vormen van spiritualiteit / levensovertuiging waar de verantwoordelijkheid wordt overgelaten aan het individu (zijnde empirische waarneming + theoretische modellen in de wetenschap, of ervaringen en eigen overtuigingen in bijvoorbeeld het Boeddhisme.)
Ooit, tot ver in de moderniteit, dacht de katholieke kerk dat haar positie in de maatschappij vanzelfsprekend was, en het een kwestie van tijd zou zijn voor iedereen katholiek zou worden.
Ergens in de moderniteit werden die vanzelfsprekendheden onderuitgehaald: Nieuwe politieke en maatschappelijke stromingen kwamen op (socialisme, liberalisme, atheïsme) en leken concurrenten te worden.
De kerk ontdekte dat haar visioen niet uit ging komen, en reageerde in eerste instantie door in het defensief te gaan: de opkomende stromingen werden bestreden en belachelijk gemaakt, wanhopige bezweringsformules werden ingezet om de moderniteit buiten de deur te houden.
Dat duurde bijna een eeuw: Toen ontdekte de kerk niet alleen dat ze van het modernisme niets te vrezen heeft, maar begon ze ook (tijdens het tweede vaticaans concilie) het goede en het mooie erin te erkennen er mee in gesprek te gaan, inclusief erkenning van godsdienstvrijheid en het belang van moderne wetenschap en technologie.
Ooit, ergens laat in de moderne tijd, kwam er een stroming op die soms ‘materialistisch atheïsme’ genoemd wordt, of ook wel ‘sciëntisme’. Deze stroming putte haar hoop voor de samenleving vooral in de vooruitgang in de natuurwetenschappen en technologie, en werd in de westerse samenlevingen wijdverbreid. Zo zeer zelfs dat ze dacht dat haar positie in de maatschappij vanzelfsprekend was, en het een kwestie van tijd zou zijn voor iedereen atheïst zou worden.
Ergens aan het eind van de 20e eeuw werden die vanzelfsprekendheden onderuitgehaald. Verschillende godsdienstige scholen bleven wereldwijd groeien, en het werd onmiskenbaar dat de demografische ontwikkelingen eerder wezen in een richting waarin tradities als islam, christendom en boeddhisme een grote rol zouden blijven spelen, dan dat ze zouden verdwijnen.
Veel atheïsten die ontdekten dat hun visioen niet uit zou gaan komen, reageerden in eerste instantie defensief: Er werd veel energie gestoken in het belachelijk maken van vooral christendom en islam door steevast op bijzaken te focussen. Ook werden veelvuldig wanhopige bezweringsformules ingezet, zoals “immers de andere religies zitten er net zo naast en worden even hard links ingehaald door de gestaag oprukkende rationele waarheidsvinding en rechts door fabuleuzere fabels.” en “Weg met het Vaticaan en religie in het algemeen!”
Dat bleek weinig effectief. Dus kwam er een moment waarop deze stroming besloot de verschillende godsdienstige tradities serieus te nemen, niet alleen omdat ze ontdekte dat ze niet anders kon, maar ook omdat ze ontdekte dat er mee te praten was. In de recent verschenen encycliek Caritas in veritate van paus Benedictus XVI stond dan wel veel waarmee je het hartstochtelijk oneens kon zijn, maar de visie op de problemen van de maatschappij die uit deze brief sprak, was in ieder geval interessant genoeg om serieus te lezen.
Ook bleek het voor het materialistisch atheïsme zeer behulpzaam om zich te verdiepen in het eigen verleden. Het meesterwerk A Secular Age van de Canadese filosoof Charles Taylor, niet voor niets in veel talen vertaald, waaronder ook het Nederlands, bleek daarvoor een goed vertrekpunt.
Zo kon het moderne atheïsme zijn defensieve hokje verlaten, serieus het gesprek aangaan met andere stromingen, goed ingaan op haar eigen vooronderstellingen en geschiedenis, en een waardevolle speler worden in het veld van de geestesstromingen van de 21e eeuw.
stijn: hulde.
Volgens mij zou het stuk zou geplaatst worden als je het zou mailen naar de Sargasso-redactie.
A Secular Age zal ik bij de bibliotheek gaan halen zodra ze het hebben.
Dankje @ NTL/ATM
Ik had er niet aan gedacht, maar mocht er bij de Sargasso-redactie belangstelling bestaan om #3 als postje te plaatsen, dan bij dezen mijn toestemming.
Stijn,
Dank voor de repliek. Welbespraakt als altijd (@#4: Stijn heeft in het verleden al eens gastbijdragen geplaatst, zie hier en hier).
Ik ga die Secular Age evenwel niet lezen. Eigenlijk alleen al deze typering A Roman Catholic who is convinced that life lacks meaning without belief in God is genoeg voor mij om deze auteur niet over dit onderwerp te hoeven horen (dat en dat ik nog zoveel boeken opgestapeld heb om ooit nog es te lezen, en dan zal ik hoogstwaarschijnlijk ook nog sterven zonder ooit een Potterboek te hebben gelezen). Zie ook hier:
Secularism, he charges, has left us leading hollow, atomised lives, devoid of what he (to my mind bafflingly) calls “fullness”.
(..)
Taylor is too shrill in insisting on secularism’s purported impoverishment of sensibility. It recalls Keats’s accusation that Newton destroyed the beauty of the rainbow by explaining it. In Dawkins’s Unweaving the Rainbow, the zoologist retorted that science does not destroy, but rather discovers poetry in the patterns and laws of nature. It is at least arguable that godless science is enchanting rather than disenchanting.
Die laatste discussie giert overigens uit de bocht wat mij betreft. De beschuldiging dat een wetenschappelijke kijk de schoonheid van een natuurfenomeen kan aantasten, is dubieus. Tuurlijk, je kan een droogkloot zijn zonder een greintje romantiek, maar dat heeft weinig met religie te maken. Je kunt van een regenboog genieten zonder wetenschappelijke blik of met wetenschappelijke blik. Als je daar per se bij wilt verzinnen dat die regenboog door god is gemaakt, dan moet je dat zelf weten. Maar door je aldus met een religie te tooien, maakt je wereldbeeld niet rijker dan iemand die de deugden van opoffering, vriendschap en liefde nog eens omarmt doordat dit zo mooi is verbeeld in de laatste Harry Potter-film. Het is interessant om te zien dat het Vaticaan dit nu ook lijkt te erkennen, maar het blijft lastig van dat boek waarin staat dat er maar een weg naar de waarheid is etc.
Volgende keer: Goed en kwaad zijn in het ECHT vaak niet zo zwart-wit als in de bijbel en de Harry Potters.
@ mark
Jammer dat je de beschrijving van Taylor in the NYT niet in z’n geheel citeert. Dan was zichtbaar geworden dat ook dit zeer kritische review een stuk meer genuanceerde typering van Taylor geeft:
Taylor, an emeritus professor of philosophy at McGill University, is the author of “Hegel” (1975) and “Sources of the Self” (1989) and the winner of this year’s prestigious Templeton Prize, awarded for advancement and research of spiritual matters. A Roman Catholic who is convinced that life lacks meaning without belief in God, Taylor is also a communitarian who questions the value of an individualism supposedly indifferent to the concerns of the larger society. He commands wide admiration for his ecumenical attitude toward world religions, his favorable view of identity politics and his commitment to the idea of human beings as contesting agents, always situated in conflict and thereby deserving of rights. He also appeals to postmodernist thinkers who trust less in the power of philosophy to prove the existence of truth than in the power of language to persuade us of the possibility of belief.
Nu lijkt het erop dat je Taylor afschrijft op een zinnetje uit een kritisch review. Natuurlijk ga ik niet over wat wie dan ook leest, maar iemand op basis van één zinnetje zo afschieten is natuurlijk inhoudsloos. Zeg dan gewoon dat je er geen zin in hebt.
Je tweede citaat kan ik helaas niet terugvinden, omdat de link niet werkt.
Voor wie een indruk van Taylor wil krigen waarin hij zelf aan het woord mag komen, is er dit interview, met hier deel twee en hier deel drie.
Maar goed, over Taylor ging mijn postje niet, dat was maar bijzaak. Ik meen een historische parallel te zien, en vond het aardig dat in deze discussie in te brengen.
Een beschrijving van Taylor die veel meer recht doet aan zijn daadwerkelijke werk, vind ik overigens in de wiki.
@ Mark
Als je alleen maar samenvattingen en quotes leest, wordt het natuurlijk nooit wat. Die Taylor heeft best aardige dingen gezegd en geschreven. De boekjes zijn niet al te moeilijk te lezen dus ik zou zeggen, als je er zo graag een oordeel over wil geven, lees er is ééntje! Ééntje maar!
@Klaplong,
Ik hoef er niet zo graag een oordeel over te geven. Iedereen moet in wat hij leest een selectie maken qua interesse en beschikbare tijd, waarbij recensies/tips ook een rol spelen. Ik zie hier een typering van iemand die blijkbaar vindt dat ongelovigen een leger leven hebben (dat Stijn er nog wat eigenschappen aan vastplakt die Taylor ook heeft, doet daar niets aan af en brengt mij ook niet op andere gedachten). Als er dan ook nog in die recensies staat ‘sometimes long-winded’ en ‘repetitious’, dan weet ik het helemaal zeker.
Als compromis stel ik voor dat we De Bijbel Lees Sessies van dhr. Max J. Molovich lezen.
Kinderboek?
@ Mark
Jij vindt dat inspirerend werk?
@ mark
en het feit dat de recensent niet alleen een vrij malicieuze beschrijving geeft van het boek maar het ook duidelijk niet begrepen blijkt te hebben, doet daar niets aan af?
Zie dit stukje uit het eerder genoemde interview:
The Other Journal: Could you elaborate further on this second future? You seem to suggest that this future is one in which human beings continue to struggle with religious questions, and more broadly with the deep sense of the basic religiousness of life.
Charles Taylor: That’s how I would describe it, and the thing is that we really don’t have a generally accepted language or term to describe what this is. I think I would call it a sense of, say, eternity, but I know that there are people on the other side of my tradition who would react negatively to that term.
TOJ: So you’ve tried the word fullness as a word that might be more universally accepted?
CT: Yes, I’ve used this as a generic term on the grounds that I think everybody has some sense of, and desire for, a fantastically realized life, a life realized to the full. But in talking with people and reading reviews of the book, I’ve found that I’m often totally misunderstood on this. They thought that fullness could only be applied to explicitly religious positions, while the whole point was that I was looking for a generic term that applied to all people, whether religious or non-religious. But fullness made people shudder, which might show that the search for a universally acceptable term might be mission impossible.
Hij probeert met de term ‘fullness’ dus nou net níet te zeggen dat ongelovigen een leger leven hebben, maar gebruikt het als term om het gemeenschappelijke te duiden. De recensent waar jij voor je oordeel op vertrouwt, heeft dat misverstaan.
Het ziet er naar uit dat het voor sargasso nog wat te vroeg is voor het scenario dat ik in #3 beschreef. Ik wacht rustig af…
@14: Nouja, te vroeg.. Ik vind het vooral een hoop generalisaties bezien vanuit een geïnstitutionaliseerde omgeving. Dat zoiets als de Katholieke kerk gezien kan worden als coherent geheel kan ik nog inkomen, al vermoed ik dat de werkelijkheid altijd wat weerbarstiger is geweest. Maar een coherent groep van atheïsten zie ik al helemaal niet, laat staan een stroming. Googlen op materialistisch atheïsme leverde bar weinig op.
Te vroeg?
Men kan gekrenkt blijven, omdat met een belachelijke godsdienst belachelijk noemt.
Laat toch gewoon die god los, Stijn. Er is niemand in de kosmos.
Het is overigens zonde van een persoon met zoveel redenaarscapaciteit, dat hij dat talent weg wil gooien aan een zo overbodig project.
@Crachat. Een redenaar richt zich tot vele vele mensen. “Maar slechts weinigen zijn uitverkoren, gelukkig maar!” lacht Stijn.
@ su
Dat er niet zoiets is als een georganiseerd atheïsme, komt volgens mij meer doordat mensen in onze tijd überhaupt niet erg geneigd zijn zich rond dit soort zaken de organiseren. Iets dergelijks zie je bijv ook met ‘New age’: geen georganiseerde club, maar wel veel mensen met (ongeveer) dezelfde mens- en wereldbeelden.
Dat geldt ook voor sciëntisme, materialistsich atheïsme, of hoe je het ook maar wil noemen, denk ik. Materialistisch atheïsme (soms ook materialisme) is overigens een term die in de filosofie geregeld gebruikt wordt: ik ben niet creatief genoeg om zoiets zelf te verzinnen ;-)
dat het geen georganiseerde groep is, betekent niet dat een bepaalde reeks overtuigingen niet heel breed in een samenleving gedragen kan worden. Om dat aan te duiden, en omdat het inderdaad geen georganiseerde groep is, noemde ik het een stroming, en om niet eindeloos over namen te hoeven twisten, gaf ik een (neutraal bedoelde) omschrijving:
“Deze stroming putte haar hoop voor de samenleving vooral in de vooruitgang in de natuurwetenschappen en technologie, en werd in de westerse samenlevingen wijdverbreid. Zo zeer zelfs dat ze dacht dat haar positie in de maatschappij vanzelfsprekend was, en het een kwestie van tijd zou zijn voor iedereen atheïst zou worden.”
Denk je niet dat heel veel mensen in onze samenleving (en hier op Sargasso) zich in deze beschrijving herkennen, op zijn minst in het eerste deel ervan?
@ Crachàt
Dank voor het compliment.
@Stijn:
Dat er niet zoiets is als een georganiseerd atheïsme, komt volgens mij meer doordat mensen in onze tijd überhaupt niet erg geneigd zijn zich rond dit soort zaken de organiseren.
Dat geldt evengoed voor wat je betoogt over het accepteren van het modernisme door de kerk. Instituties hebben de neiging zich aan te passen aan de tijdsgeest als vorm van overleving.
Denk je niet dat heel veel mensen in onze samenleving (en hier op Sargasso) zich in deze beschrijving herkennen, op zijn minst in het eerste deel ervan?
Ik denk dat de meerderheid er überhaupt niet zo mee bezig is. Het is eerder een overweging van een institutie die denkt de waarheid in pacht te hebben. Ik denk dat atheïsme eerder de kerk afwijst op grond daarvan dan dat zijzelf geloven een eenduidig waarheid te bezitten.
@ su
Atheïsme is geen eenduidig verschijnsel, en wordt door mensen op heel verschillende manier ingevuld. Mijn omschrijving van ‘materialistisch atheïsme’ is zeker niet bedoeld om alle atheïsten mee te beschrijven.
Maar wanneer ik mensen doorvraag over wat ze bedoelen als ze zeggen ‘atheïst’ te zijn, hoor ik opvallend vaak reacties in de trant van wat Mark in het postje schreef:
“immers de andere religies zitten er net zo naast en worden even hard links ingehaald door de gestaag oprukkende rationele waarheidsvinding …”
kortom: wetenschap (en meestal heeft men dan vooral betawetenschap op het oog) heeft de plaats ingenomen van geloof, of op zijn minst geloof overbodig gemaakt. Dat is een overtuiging die ik van veel mensen hoor, en waarvan ik de indruk heb dat die door veel mensen gedragen wordt.
De overweging die jij noemt, afwijzen van het absolutisme van ‘religies’, is een andere, die ook veel voorkomt, is mijn indruk. En soms lijken de twee zelfs op een wat curieuze manier samen te kunnen gaan.
@20: dat klinkt meer als doorvragen naar de redenen van hun atheïsme, niet naar de bedoeling van hun zelfbenoeming als atheïst.
Atheïsme is de kunst om in lachen uit te barsten wanneer het is eender wie op het is eender welke manier, met een bewijs voor wat voor god dan ook afkomt.
Voor de rest is er maar een soort die atheïsten als dusdanig wenst te bestempelen: dat zijn gelovigen. Het past dan ook in dat kraam van de gewenste werkelijkheid. Smetvrees voor twijfel.
Geef alle vormen van angst, en je hebt alle vormen van religie.
@20: “OK, have it your way then.. I am the messiah!” ;oP