De woensdagmiddag is op GeenCommentaar Wondere Woensdagmiddag. Met extra aandacht voor de nieuwste ontwikkelingen in Wetenschap- en Techniekland.
Een gruwelijk gedachtenexperiment: het is oorlog en je schuilt met een aantal mensen in een kelder. De vijandelijke soldaten zijn buiten. Je baby begint te krijsen en als je niets doet, zullen de soldaten je vinden en doden. Het enige dat je hiertegen kunt doen is de mond van je baby bedekken maar dan zal je baby sterven. De vraag: Is dit moreel aanvaardbaar?
Ethiek is altijd al een wat vreemde tak van wetenschap geweest. Weinig hypothesevorming, weinig experimentjes, weinig herhaalbaarheid. De vraagstukken zijn dermate ingewikkeld en moeilijk te formaliseren, dat het toch allemaal een beetje een kwestie van retoriek blijft. Het gaat tenslotte over de hogere morele processen die zich afspelen in de ondoorgrondelijke homp neuronen in onze hoofden.
Maar naarmate we beter worden in het kijken in ons eigen brein, valt ook steeds meer experimenteel-wetenschappelijk vast te stellen hoe moraliteit en ethiek nou eigenlijk werken. In een recent nummer van het wetenschappelijke tijdschrift Cognition (.pdf) beschrijft Harvard psycholoog Joshua Green met zijn collega’s hoe het menselijk brein reageert als het geconfronteerd wordt met een moreel dilemma. Hij legde het dilemma uit de eerste paragraaf (dat overigens ook voorkwam in een aflevering van M.A.S.H.) voor aan proefpersonen wiens breinactiviteiten gemonitoord werden middels een fMRI scanner.
Zestig procent van de ondervraagden kozen ervoor om de baby te verstikken en daarmee meerdere levens te redden, de andere veertig procent kon het niet over het hart verkrijgen de baby te doden. Dat eerste morele oordeel komt overeen met wat in de ethiek ‘utilisme‘ genoemd wordt: het afwegen van handelingen aan de hand van het nut voor het geheel. Met name de filosoof David Hume wordt geassocieerd met het utilisme. De keuze voor het niet doden van de baby wordt een deontologische keuze genoemd. Deontologie is de stroming binnen de ethiek waarbij absolute gedragsregels gebruikt dienen te worden voor morele beslissingen. Kant is de bekendste deontologische filosoof en zijn categorische imperatief het bekendste voorbeeld van een deontologisch wereldbeeld.
Green hypothetiseerde een twee-sporen model: de utilistische keuze wordt gemaakt door middel van een gecontroleerd cognitief proces (een ‘koele’ berekening) terwijl de deontologische keuze overeen komt met een emotionele ‘override’. Om de hypothese te testen belastte hij de proefpersonen met een cognitieve taak. De resultaten lieten zien dat de ‘utilisten’ langer deden over de beslissing terwijl ‘deontologen’ geen tijdverlies hadden. Dit toonde aan dat er inderdaad sprake is van gescheiden processen en dat het utilisme inderdaad meer ‘rekenkracht’ vereist.
Uiteraard zijn -zoals goede wetenschap betaamt- meer experimenten nodig om deze conclusie te versterken. Misschien nog waardevoller is dat ethiek hiermee eindelijk uit de retorische duisternis kan komen en zich in het wetenschappelijk licht mag laten zien.
Reacties (25)
De oma van mijn vrouw moest in 1915 vluchten van Van naar Yerevan. Onderweg verloor ze haar hele familie. Ook haar pasgeboren kind. Ze moest haar in de bergen achterlaten om haar eigen leven te redden. Ze is 89 jaar geworden, maar is haar hele leven getraumatiseerd geweest. Had langdurige huilbuien en krijste soms zo maar. Kon van het gebeuren geen afstand nemen.
Je kunt je afvragen wat Ghandi dan deed. Hij pleegde geweldloos verzet door de onderdrukker voor het oog van de wereld zeer zichtbaar zijn moreel verkeerde daden te laten verrichten. De keuze voor het niet doden van de dader is dan geen deontische, maar een utilitaire. Of zit het zo niet?
Eerlijk gezegd heb ik ethiek nooit als “een vreemde wetenschap” beschouwd maar als onderdeel van de filofosie – wat zelf ook geen (empirische) wetenschap is. Maar het typeren als “retoriek” vind ik dan weer wat ver gaan :)
Wel mooi om te zien hoe empirische wetenschap en filosofie elkaar ontmoeten en kunnen versterken.
Een tekortkoming van het experiment is overigens wel dat de proefpersonen een theoretisch dilemma wordt voorgelegd: de proefpersoon heeft (neem ik aan) de tijd om de situatie rationeel door te nemen en een afweging te maken. Of mensen die in de praktijk voor dit dilemma staan (met alle angst en druk die daarbij hoort) op dezelfde manier tot een beslissing komen lijkt me twijfelachtig.
@1: De makers van MASH en de opstellers van het gedachtenexperiment hadden waarschijnlijk samen met mij gehoopt dat hier om het hypothetische situatie zou gaan. Helaas is de werkelijkheid, blijkens jouw verhaal, soms net zo gruwelijk als ons voorstelligsvermogen.
@2: Ja, als ik het goed begrijp (ik ben geen ethicus, thank god) wel.
De scheidslijnen tussen de twee zijn soms wat vaag inderdaad. Op Green’s site geeft hij nog een andere voorbeeld dat de mensen verdeelt:
Situatie 1: Een trein rijdt op een splitsing af. De wissel staat naar links afgesteld waar vijf mensen op het spoor gebonden liggen, terwijl rechts slechts één persoon het slachtoffer zal worden. Is het moreel geoorloofd de wissel over te halen, het leven van 5 te redden ten kosten van 1 persoon?
Situatie 2: Zelfde trein, geen wissel, vijf mensen op het spoor en een brug waarop jij en een tweede persoon staan. Is het nu geoorloofd om de man van de brug te duwen om de trein tot stilstand te brengen?
De meeste mensen antwoorden ‘ja’ op de eerste vraag en ‘nee’ op de tweede, terwijl de kosten/baten hetzelfde zijn…
@2 dat is, lijkt mij, afhankelijk van wat je als norm beschouwt. Als je het gewelddadig straffen/doden van misdadigers als een maxime beschouwt is Gandhi’s geweldloos verzet inderdaad als utilitair te beschouwen.
Mijns inziens was Gandhi’s uitgangspunt echter dat afzien van geweld altijd en voor iedereen de norm moest zijn – een deontologisch standpunt dus.
Wat een bullshit.
Zolang ìk maar niet wordt platgereden door die trein. De rest is alleen maar smoesjes zodat je niet uitgekotst wordt door de maatschappij.
Gedachtenexperimenten zijn waardeloos, beetje als RTL4-polls. Ethiek kan alleen een wetenschap zijn in een maatschappij als Nazi-Duitsland of China.
4@
Het verhaal heeft altijd de familie beheerst. Onduidelijk was of het kind nog leefde of al dood was. Een nog levende oom had tegen haar gezegd het kind achter te laten. Omdat ik erbij betrokken geraakt werd, heb ik me vaak afgevraagd wat ik gedaan zou hebben. Ik ben er nooit uitgekomen, omdat zo’n situatie en je reactie erop
voor je onvoorstelbaar en onvoorspelbaar is. Ik denk dan ook dat als ik zo’n hypothetische vraag voorgelegd krijg, ik door de voorwetenschap niet in staat ben een antwoord te geven. De oma is in Yerevan opnieuw getrouwd en heeft 1 kind (mijn schoonmoeder) gekregen. Als de oma anders beslist had, had ik wellicht nooit met mijn vrouw kunnen trouwen. ’s Mens levenslot.
Er valt nogal wat af te dingen of dit soort onderzoeken. Anders in ieder geval op de samenvatting in dit topic. Neem bv. de uitspraak “de andere veertig procent kon het niet over het hart verkrijgen de baby te doden.” Is dit een objectieve constatering? Een vermoeden naar de reden? Het leven van de moeder staat zelf ook op het spel. Dat komt in de hele afwegeing niet voor, terwijl dat in een afweging misschien nog wel het meest voor de hand ligt?
Dat ‘utilistisch’ denken meer rekenkracht vergt lijkt niet meer dan logisch. De vraag is alleen: meer dan wat? Wat indien het slechts een keuze is tussen wel en niet denken, wel en niet een bewuste, afgewogen keuzen maken? Wie zegt dat er sprake is van een zgn. deontologische keuze? Komen deontologische keuzes eigenlijk wel voor in de praktijk?
Kortom: wat is er nou eigenlijk onderzocht, en welke conclusies mogen daadwerkelijk met wetenschappelijke waarde worden getrokken?
@8 Komen deontologische keuzes eigenlijk wel voor in de praktijk?
Ik denk het wel. In het scenario maakt de moeder die haar baby niet doodt een deontologische keuze: de keuze om niet te doden volgt uit een (absolute) overtuiging dat het verkeerd is om dit te doen, ongeacht de consequenties. Dat die overtuiging vaak impliciet is doet daar volgens mij niets aan af.
Om een wat alledaagser voorbeeld te nemen: er zijn mensen die er uit zichzelf voor kiezen om zelfs op een uitgestorven kruispunt niet door een rood licht te rijden, omdat “het zo hoort”. Dit is een deontologische keuze: het morele oordeel is gebaseerd op de actie an sich, niet op de potentiele consequenties. Dit in contrast met mensen die door wel rood rijden als er geen camera staat en “het wel lijkt te kunnen”, wat een teleologische/utilitaire keuze is: het morele oordeel is gebaseerd op de consequenties van de actie.
@8: feit blijft natuurlijk dat er twee verschillende keuzes zijn gemaakt en dat daar blijkbaar twee verschillende cognitieve processen aan ten grondslag liggen. In die constatering zit hem de wetenschappelijke waarde. Dat die keuzes min of meer overeenkomen met de ethische concepten is minde vanzelfsprekend en alle subtiele afwegingen die gemaakt worden zijn natuurlijk lastiger te meten.
@3
Zoals het “experiment” van de Joker met de twee veerboten in The Dark Knight?
Ruisje
SPOILER SPOILER SPOILER ;)
vrij meesterlijke scene inderdaad, alleen lijkt dat meer op een klassiek ‘prisoner’s dilemma’ terwijl er bij de baby/treinvraag vanuit een enkel uitgangspunt (utilistisch of deontologisch) een goede en een foute beslissing zijn.
SPOILERS!!!
in een klassiek prisoner’s dilemma hebben de deelnemers baat bij het samenwerken, maar missen ze vaak de informatie dat dat zo is. In dit geval was (gezien de informatie die de mensen aan boord hadden) de keuze: allemaal de lucht in VS alleen de andere boot de lucht in. utilistisch gezien is de andere boot opblazen “goed”, deontologisch is niets doen (en dus allemaal de lucht in “goed”.
de passagiers hadden natuurlijk niet alle informatie en meer wil ik daar niet over zeggen want anders wordt het wel een hele grote SPOILER.
maar: eens met bovenstaande analyse vanuit het punt van de passagiers?
ruisje
Je kunt ethiek m.i. niet los zien van andere wetenschappen en disciplines. Het is wat onzinnig om het als geïsoleerde discipline te benaderen. Het oordeel/de keuze blijft in de praktijk een weging, hetgeen je ook terugziet in bijvoorbeeld rechtssystemen.
@9
“In het scenario maakt de moeder die haar baby niet doodt een deontologische keuze: de keuze om niet te doden volgt uit een (absolute) overtuiging dat het verkeerd is om dit te doen, ongeacht de consequenties.”
Waar baseer je dit op? Dat is JOUW interpretatie. Zelfs als die vrouw dat zou beweren is het maar de vraag 1) of het waar is en 2) of ze zelf wel met zekerheid haar eigen gedachteprocessen kent. Misschien heeft ze wel degelijk nagedacht of het besluit: leven met de herinnering aan het doden van het eigen kind kan een vreselijk leven opleveren. Wil je dat? Om maar een voorbeeld te noemen.
Kortom, dit soort onderzoeken zijn in de basis reeds ‘flawed and biased’.
Of nog anders: waarom is de keuze om de baby niet te doden deontologisch? Misschien was de keuze om wel te doden wel deontologisch, want nodig om zelf te overleven, en wat zit er dieper in onze hersens dan de overlevingsdrang? Ligt het niet veel meer voor de hand dat een tegennatuurlijke keuze, nl. tegen eigen overleven, meer afweging nodig heeft?
De vraag waarom een afweging meer of minder tijd nodig heeft is daarmee nog niet beantwoord.
Overigens: Ethiek houdt zich nou net bezig met wat juist en onjuist (goed of slecht) handelen is. En daarover lees ik niets in dit topic. Het gaat dus eigenlijk niet over etiek, maar over gedachtenprocessen in het algemeen.
Vind je? Ik vind het juist de benadering vanuit een aangereikt -maar te nauw- perspectief, zoals jij ook min of meer in je vorige post stelt, waarin je de beoordeling van de keuze van de genoemde vrouw becritiseerd.
Een ethische keuze maakt een mens m.i. op basis van *alles dat hij/zij weet en kan* en die interne vraagstelling laat zich in de praktijk niet beperken door één “verondersteld wetenschappelijke” discipline.
Maar inderdaad, het concept ethiek wordt hier niet besproken.
Daarom: Wat is ethiek? :)
@15 Waar baseer je dit op? Dat is JOUW interpretatie. Zelfs als die vrouw dat zou beweren is het maar de vraag 1) of het waar is en 2) of ze zelf wel met zekerheid haar eigen gedachteprocessen kent.
Dit zijn zinloze vragen: een keuze is niet al dan niet deontologisch omdat iemand heel diep van binnen “echt zo werkt”, maar omdat die keuze zelf al dan niet strookt met deontologische principes.
Ik denk dat we het er allemaal mee eens zijn dat het doden van baby’s _in principe_ slecht is. Volgens deontologische ethiek is daarmee de enige juiste keuze om de baby niet te doden, omdat de eventuele positieve uitkomst van je actie niet de fundamenteel foute aard van de actie op zich kan goedmaken. Volgens teleologische ethiek daarentegen is het doden van de baby verdedigbaar omdat het effect van de keuze positief is voor de grootst mogelijke groep.
@20
1. de vragen zijn relevant omdat ze betrekking hebben op stellingen in vorige comments
2. de keuze om de baby niet te doden kan ook een `utilistisch´ zijn; hoe weet je hoe iemand tot die conclusie kwam?
3. de stelling `de utilistische keuze wordt gemaakt door middel van een gecontroleerd cognitief proces (een ‘koele’ berekening) terwijl de deontologische keuze overeen komt met een emotionele ‘override` is nog steeds niet aangetoond.
Ik blijf er overigens bij dat deontologische ethiek feitelijk niet bestaat.
@13 (lang terug, ik weet het): volgens mij is bij het prisoners dilemma het punt dat er een paradox is: samenwerken is overall het beste, maar individueel is het beter je medegevangene te ‘naaien’. Zodra je weet dat die ander jou toch niet verlinkt (je boot opblaast), dan is het voor jou altijd beter dat wel te doen…
@21 de vragen zijn relevant omdat ze betrekking hebben op stellingen in vorige comments
Wat ik probeerde duidelijk te maken is dat het er niet toe doet wat een persoon “van binnen” denkt, wat zijn “eigenlijke denkprocessen” zijn.
de keuze om de baby niet te doden kan ook een `utilistisch´ zijn; hoe weet je hoe iemand tot die conclusie kwam?
Zoals ik in #20 zei: het doet er niet toe hoe iemand tot die conclusie kwam. Het is de keuze op zich die al dan niet vanuit deontologisch perspectief verdedigbaar is. Iemand kan nooit een deontologisch verantwoorde keuze maken als die keuze niet strookt met een algemeen geldend principe (“gij zult geen baby’s doden”), en iemand kan nooit een utilistisch verantwoorde keuze maken als die keuze niet een meerwaarde oplevert voor de grootst mogelijke groep. Dat staat compleet los van hoe de persoon die de keuze maakt dit voor zichzelf rationaliseert.
Wat je derde punt betreft: waar heb je precies problemen mee; betwijfel je of aangetoond is (of in ieder geval ondersteund wordt door de uitkomsten van het experiment) is dat de ene keuze (de baby doden) wordt gemaakt door een gecontroleerd cognitief proces, en de andere keuze (de baby niet doden) niet? Of heb je problemen met het feit dat de keuzes respectievelijk ‘utilistisch’ danwel ‘deontologisch’ gelabeld worden?
@24: Volgens mij gaat het er niet om of de keuze vanuit deontologisch perspectief te verdedigen is, maar of ze op deonotologische grond genomen is. Dat laatste is volgens TRS (en daar ben ik het met hem eens) niet aangetoond (of zelfs maar aantoonbaar).
Daarnaast heb ik ook moeite met #20: “Ik denk dat we het er allemaal mee eens zijn dat het doden van baby’s _in principe_ slecht is.”
Nee dus.