Vrouwenkwestie

RECENSIE - Sietske de Boer las ‘Hoofddoek en maagdenvlies. Waarom het Midden-Oosten een seksuele revolutie nodig heeft’ door Mona Eltahawy over de achterstelling van vrouwen in het Midden-Oosten.

‘Daar gaan we weer’, dacht ik bij het lezen van deze titel, ‘wordt ons de uitgekauwde discussie over de hoofddoek opnieuw voorgeschoteld?’ Want in Nederland heeft iedereen wel een mening over de hoofddoek: ‘rechts’ is tegen, zie het recente initiatief van de VVD tegen de boerka, terwijl ‘links’, met enig cultuurrelativisme, het dragen van een sluier de eigen keuze van vrouwen vindt. En het maagdenvlies – who cares?

Maar ik kwam er snel van terug. Want het boek van Mona Eltahawy is vooral interessant vanwege de vraag in de ondertitel: waarom het Midden-Oosten een seksuele revolutie nodig heeft. Dat werkt Eltahawy, een Egyptisch-Amerikaanse journaliste in de tweede helft van de veertig, goed uit, tot een verfrissend, maar ook vlammend, goed gedocumenteerd en persoonlijk relaas over de positie van vrouwen in de Arabische wereld. Ze verhaalt hoe het vrouwen verging tijdens de Arabische lente – Mona Eltahawy was erbij in Egypte, en maakte daarna voor de BBC World Service een documentaire over vrouwen tijdens de Arabische Lente, die eind 2010 begon in Tunesië en in al teveel landen tot een bloedig en gewelddadig einde kwam voordat 2011 voorbij was. Overigens spreekt zij over ‘revolutie’. In het begin van de revolutie eisten met name jongeren vrijheid, democratie en menselijke waardigheid op – vrouwen net zo goed als mannen. Vrouwen dachten daarbij ook aan hun individuele vrijheid om hun eigen keuzes te kunnen maken in het leven. Een jonge activiste, Fatma Emam, stelde: ‘ De revolutie speelt zich niet alleen af op het Tahrirplein, zij speelt zich in elk Egyptisch huis af. Het is de revolutie van de opstand tegen de patriarch’.

De vrouwen werden in de Arabische Lente tweemaal verliezers: de revolutie mislukte, en vrouwen leden onder extreme geweldpleging tegen hen omdat ze vrouw waren, door islamisten en door de staat aangestuurde bendes. Mona Eltahawy werd zelf in 2011 op het Tahrirplein dusdanig mishandeld dat ze een arm en een hand brak. We herinneren ons de beelden van vrouwen die weerloos waren tegen het geweld, en op klaarlichte dag op het Tahrirplein werden geschopt, geslagen, ontkleed en verkracht. We lazen de getuigenissen van vrouwen die werden onderworpen aan een maagdelijkheidstest, waarbij artsen in dienst van de Egyptische staat hun vingers in de vagina’s van vrouwen staken.

Een vrouw is nooit van zichzelf

De oorsprong van de haat en het geweld tegen vrouwen is, dat vrouwen in de ‘gevaarlijke mix van cultuur en religie’, zoals Eltahawy stelt, in de Arabische wereld niet over hun eigen lichaam en leven mogen beschikken. Iedere vrouw die daartoe pogingen doet, wordt met geweld tegengehouden, thuis en op straat, het publieke domein. Een vrouw is nooit van zichzelf, maar altijd van haar vader, haar broer, haar zoon. Dit is gebaseerd op de sharia, de islamitische wet, die in veel landen nog altijd ten grondslag ligt aan het geldende personen- en familierecht. Het leidt tot perverse absurditeiten, zoals bijvoorbeeld een wetje in een van de Golfstaten waarin is vastgelegd dat een zogende baby de eigenaar is van de borsten van zijn moeder. En iedereen weet dat vrouwen in Saoedi-Arabië niet zonder begeleider de deur uit mogen, en niet mogen autorijden. De Saoedische autoriteiten lieten een aantal jaren geleden zelfs meisjes in een internaat omkomen tijdens een brand in hun school, omdat ze ongesluierd en in hun nachtkleding niet uit het brandende gebouw gered mochten worden.

De sluier scheidt haar van de wereld

Het dragen van een hoofddoek, niqaab of hijaab, is een uitvloeisel van het gegeven dat een vrouw geen zelfstandig individu mag zijn – door de hoofddoek wordt er een scheiding aangebracht tussen haar en de rest van de wereld, bij de gezichts-bedekkende sluiering wordt zij als individu zelfs onzichtbaar, dus onherkenbaar, ontmenselijkt. Mona Eltahawy droeg zelf de sluier vanaf haar puberjaren, toen zij in Saoedi-Arabië woonde met haar ouders, tot haar vijfentwintigste. Naar aanleiding van een opmerking van een bevriende arts, dat zij zich geen zorgen hoefde te maken of ze wel een echtgenoot zou vinden, omdat zij een sluier droeg, viel het kwartje. Zij realiseerde zich dat het er niet toe deed wie of wat zij was, zij voelde zich niets meer of minder dan die sluier – en daartoe wilde ze niet gereduceerd worden. Toch was het nog een hele worsteling om daadwerkelijk de sluier af te leggen. Ze vond steun in de teksten van de Marokkaanse sociologe Fatima Mernissi, die stelt dat de profeet Mohammed onder ‘sluiering’ verstaat dat er een gordijn moest zijn tussen de vrouwen van de profeet, en de vele mensen die hem opzochten, zodat de vrouwen enige privacy zouden hebben.

Het is een vrouwenkwestie

Wat Eltahawy dwarszit, is dat de hele discussie over het dragen van de hoofddoek is gekaapt door politiek ‘rechts’, door de conservatieven, en door de islamisten. Iedere kritiek op de sluier wordt maar al te snel afgedaan als ‘pro-westers’, vrouwen die kritiek hebben worden als ‘hoeren’ weggezet, en zo wordt iedere discussie gesmoord. Eltahawy pleit ervoor het debat over vrouwen, en hun kleding, als een vrouwenkwestie te zien en te bespreken. Dan is solidariteit van en met andere vrouwen mogelijk, ook van en met vrouwen in de westerse wereld. Ze noemt nog een incident met de ook in Nederland omstreden islamoloog Tariq Ramadan, die Eltahawy niet liet uitpraten tijdens een live optreden voor tv – alsof hij beter kon verwoorden wat zij wilde zeggen over vrouwen dan zijzelf. Dit fenomeen, dat mannen voor vrouwen denken te kunnen uitmaken wat zij moeten denken en vinden, wordt ook wel ‘mansplaining’ genoemd, in een Engelse woordspeling, in plaats van ‘explaining’. Wie kent er geen voorbeelden uit eigen ervaring?

Tegen de patriarchen

Wat voor de hoofddoek geldt, geldt ook voor het roemruchte maagdenvlies – het gaat er de mannen, de staat, om controle te houden over vrouwen, over hun lichaam, hun seksualiteit. Natuurlijk ‘om de vrouw te beschermen’, en voor ‘haar eigen bestwil’. Maagdenvliescontrole tegen de wil van de vrouw, zoals vrouwelijke demonstranten in Egypte overkwam, is al een misdadige aantasting van de lichamelijke integriteit van de vrouw. Maar het kan nog veel erger, zoals blijkt uit de moedwillige verminking waaraan vele meisjes en vrouwen in Egypte en andere delen van de Arabische wereld en Noord-Oostelijk Afrika worden onderworpen, door het wegsnijden van hun clitoris, soms ook hun schaamlippen, tot aan het dichtnaaien van hun vagina op een piepklein gaatje na aan toe. Deze praktijken zijn in de jaren zeventig van de vorige eeuw al aan de kaak gesteld door de Egyptische arts en schrijver Nawal es-Saadawi, in haar baanbrekende werk ‘De gesluierde Eva’. Maar daarmee zijn ze nog niet uitgeroeid. Mona Eltahawy bekritiseert het westerse cultuurrelativisme in deze kwestie, dat maar al te gemakkelijk leidt tot wegkijken. Maar zij zegt ook: ‘Wij moeten onze eigen strijd strijden.’ Ze roept meisjes en vrouwen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika op deel te nemen aan de strijd tegen de heersende patriarchen: ‘wees onbescheiden, kom in opstand, gehoorzaam niet en weet dat je er recht op hebt vrij te zijn.’

Sietske de Boer is Arabist en freelance journalist.

‘Hoofddoek en maagdenvlies. Waarom het Midden-Oosten een seksuele revolutie nodig heeft’ door Mona Eltahawy (oorspronkelijke titel: ‘Headscarves and Hymens’), vertaling Annemie de Vries, De Bezige Bij, paperback, 208 pp € 17,90 ISBN 9789023401316.

Mona Eltahawy is deze week in Nederland.