RECENSIE - Direct op de eerste pagina maken we kennis met Hashem al-Souki, een Syrische vluchteling.
Hasheem ligt in het pikkedonker, in het ruim van een boot, opeengepakt met honderden andere vluchtelingen. Hij hoort de vrouwen onder hem schreeuwen en huilen, vechtend om een beetje lucht. Maar hij kan zelf geen kant op. Bovenop hem liggen weer andere vluchtelingen. Smokkelaars delen de opeengepakte massa klappen uit om te voorkomen dat er paniek uitbreekt. Het overvolle, wrakke schip kan elk moment kapseizen.
Hasheem is de rode draad in Patrick Kingsley’s ‘De nieuwe Odyssee’. Het verhaal van de huidige Europese vluchtelingencrisis, aldus de omslag. Maar het is vooral het verhaal van Patrick en Hasheem. Kingsley is de ‘redacteur vluchtelingen’ van de Britse krant The Guardian, een krant met onberispelijk links-liberale opvattingen.
In opdracht van de krant reisde hij door grote delen van Afrika, het Midden-Oosten en Europa. Op zoek naar vluchtelingen, naar de smokkelars die hen uitbuiten, naar de vrijwilligers die hen helpen en naar de politiemensen en militairen die voor de ondankbare taak staan om onuitvoerbaar beleid uit te voeren.
Kingsley kan meeslepend schrijven; we reizen mee met Hasheem, die de boottocht overleefde en uiteindelijk zijn doel, Zweden, bereikte. Daar wil hij nu zijn vrouw en kinderen vanuit Egypte naartoe halen. Het is hem van harte gegund.
Gezicht
Hasheem geeft de vluchtelingencrisis, om het cliché maar eens te gebruiken, een menselijk gezicht. En daarmee voldoet Kingsley aan een belangrijke journalistieke plicht. Ook die vrijwilligers, de activisten en de moedeloze ambtenaren krijgen (zij het in mindere mate) een gezicht. De enigen die op grote afstand blijven, waar de lezer tevergeefs naar zoekt, zijn de politici. Zij zijn in dit boek slechts schimmen die volgens Kingsley niets kunnen bedenken. ‘Hoe wanhopig ook de plannen’, schrijft hij op pagina 17, na enkele pagina’s over het successievelijk sluiten van de Europese nationale grenzen, ‘de politici bleven blind voor de realiteit van de situatie, namelijk dat mensen zullen blijven komen, of we hen nu verwelkomen of niet.’ Om daar vrijwel direct aan toe te voegen:
‘Als de Europese politici een goed georganiseerd systeem van hervestiging vanuit het Midden-Oosten hadden opgezet, en als ze dat systeem snel genoeg op poten hadden weten te krijgen op een adequate schaal, had Europa de meest chaotische aspecten van de crisis misschien kunnen indammen. Zo’n systeem zou veel migranten een prikkel hebben gegeven om voorlopig in het Midden-Oosten te blijven en hun hoop te vestigen op formele processen van hervestiging.’
Goed georganiseerd… kunnen indammen… een prikkel… hopen op formele processen. Kortom, Kingsley heeft ook geen idee hoe dit probleem aangepakt moet worden, maar laat al direct aan het begin weten wie fout zit: de politiek.
De vluchtelingencrisis is inmiddels veel méér dan het probleem dat er arme Hasheems aan de poorten van Europa staan. Ze is uitgegroeid tot een diepe Europees-politieke crisis. Ooit waren vluchtelingen een probleem in de verte. De aantallen die vanuit Marokko naar Spanje wilden komen, waren (dankzij grote hekken) goed beheersbaar.
Inmiddels is ‘vluchten naar Europa’ een ware multinationale bedrijfstak die permanent op zoek is naar nieuwe klanten en nieuwe routes. De doorbraak kwam in 2014/15, vier jaar na de start van de verwoestende oorlog in hun land besloten duizenden Syrische vluchtelingen in de regio dat hun vaderland niet te redden was en dat het opvangkamp waarin ze verbleven ook geen toekomst bood.
Met hun laatste geld, met behulp van GPS en handige facebookpagina’s (daarop staan ware Lonely Planets voor de vluchteling) vertrokken ze richting Europa. En al snel ook met behulp van professionele smokkelaars. Elk aanbod schept zijn vraag. De routes liggen niet alleen open voor Syrische, maar nu vooral voor economische vluchtelingen.
Politieke dimensie ontbreekt
De crisis raakt inmiddels het hart van Europa. Kingsley heeft geen oog voor die dimensie. De bredere problematiek komt slechts in twee korte blokken van samen pakweg 15 pagina’s ter sprake. Ongetwijfeld gegrepen door het leed dat hij zag, benadrukt hij slechts dat de aantallen vluchtelingen (nog) heel bescheiden zijn vergeleken met de Europese bevolkingsomvang en dat Europa opvang toch geen probleem hoeft te vinden.
Maar hij besteedt geen woord aan de Europeanen die dat nu juist wél een probleem vinden. Je kunt hun standpunt moreel verwerpelijk vinden, zoals Kingsley doet, maar dat is irrelevant. Het gaat om burgers die hun recht op vrije meningsuiting gebruiken – en vervolgens hun stem uitbrengen. Voor hen is deze crisis de druppel.
De al langer bestaande onvrede over dove, harteloze, graaiende elites op alle niveau’s – onvrede veroorzaakt door de eerdere immigrantenstromen, versterkt door neo-liberaal economisch beleid, gevolgd door een forse crisis – is door de nieuwe vluchtelingencrisis uitgegroeid tot een nieuw-rechtse politieke ommezwaai, van Engeland tot in Polen. Niet de vluchtelingen, maar deze democratische reflex verlamt Europa momenteel.
Kingsley heeft Brussel links laten liggen, en heeft ook de nieuwe generatie politici niet opgezocht. Hij duidt ze aan als ‘isolationisten’ of ‘reactionairen’ en vindt dat ze ‘uit hun fantasieën moeten ontwaken’, want (p. 289) ‘het is onmogelijk Europa’s grenzen af te sluiten.’ Om dat te bewijzen geeft hij een lange reeks van voorbeelden waarbij het afsluiten van een grens leidde tot het verleggen van de migratieroutes. Wat in feite het tegendeel van zijn stelling bewijst.
Kingsley’s abstracte morele verontwaardiging is heel verklaarbaar, past helemaal bij The Guardian en het geeft hem ongetwijfeld een aangenaam gevoel. Maar morele verontwaardiging lost niets op. Anderen zijn verontwaardigd over iets anders. In deze crisis is sprake van meer dan één morele afweging. Vrijheid, democratie en mensenrechten – ze lijken in elkaars verlengde te leggen maar zoals de Britse politiek filosoof Isaiah Berlin zo vaak benadrukte, die idealen kunnen net zo goed haaks op elkaar komen te staan. En dan ligt de oplossing niet voor de hand. Een journalist moet een onderwerp een ‘gezicht’ geven. Maar hij mag de analyse niet verwaarlozen.
Patrick Kingsley, De nieuwe Odyssee. Het verhaal van de Europese vluchtelingencrisis. Uitgeverij Q, 330 pagina’s. 22,50 euro.
Reacties (14)
“‘het is onmogelijk Europa’s grenzen af te sluiten.’ Om dat te bewijzen geeft hij een lange reeks van voorbeelden waarbij het afsluiten van een grens leidde tot het verleggen van de migratieroutes. Wat in feite het tegendeel van zijn stelling bewijst.”
Nou nee dat doet het niet. Het toont vooral het waterbedeffect aan. Men zal altijd de zwakste grenzen opzoeken. Als de grenzen ergens versterkt worden, verschuift de stroom naar een zwakkere plek.
@1:
Totdat zelfs de zwakste schakel sterk genoeg is…Langzaam aan gaan we die kant op. Niemand zegt het, iedereen roept dat het ‘niet kan’. Om uiteindelijk met een voldongen feit geconfronteerd te worden. En dan kunnen we opeens niet meer terug. Zie hier de werking van de EU.
@2: “Totdat zelfs de zwakste schakel sterk genoeg is…”
Ik zie dat niet gebeuren. Met het sterker worden van de schakels neemt immers van buiten de druk ook mee toe (mensen zullen meer risico’s gaan nemen en meer geld gaan betalen om toch binnen te komen, naarmate de aantallen “buiten” opstapelen en de situatie daardoor onhoudbaarder wordt). Je zult de grenzen erger moeten maken dan de oorlogsregio’s zelf, voor mensen stoppen met er doorheen proberen te komen. Ben jij bereid om alle buitengrenzen van Europa tot een voortdurende oorlogssituatie te veranderen (en kun je dat betalen)? En denk je dat de landen aan de buitengrens dat ook zijn (zelfs als je het prijskaartje ervoor niet bij hen legt)?
@3:
De vluchtelingenstroom is geen stroom water dat het laagste punt probeert te vinden. Mensen worden moe, hopeloos en apathisch. En landen zijn in staat om daar misbruik van te maken op verschikkelijke manieren, de EU voorop. Dus ik weet dat t ze gaat lukken. De vraag is wanneer.
@4: Inderdaad mensen zijn geen water en laten zich dus ook niet door een dam tegenhouden als het aan de andere kant daarvan lager is. Mensen worden vooral steeds wanhopiger en daarom weet ik dat het de EU niet gaat lukken om ooit vluchtelingendicht te worden.
Überhaupt het “vluchtelingendicht” willen maken van een mooi groen stukje aarde is een groot cynisch schandaal.
@Bismarck: wat dat tegenhouden betreft: uiteindelijk is het een kwestie van “wat willen we?” Fraai is het niet, maar uiteindelijk kunnen we ook militaire middelen inzetten om mensen tegen te houden. Iets wat Turkije al doet bij de grens.
Wir-schaffen-das-Deutschland kon het uiteindelijk maar een paar maanden volhouden om de grenzen open te houden. Onze gastvrijheid is beperkt, dat zou je kunnen zien als een menselijk tekort, maar we hebben te dealen met onze menselijke tekorten. Ze ontkennen heeft geen zin.
Gelukkig dat er mensen zijn die erkennen dat ze menselijke tekorten hebben. Het lijkt ‘gefnuikte arend’ Willem Bilderdijk wel. Alles op gevoel en emotie, zo karakteristiek voor de Romantiek. Ondanks dat schreef hij smaakvolle gedichten en verleidde hij knappe vrouwen.
@7: ” Onze gastvrijheid is beperkt” Helemaal me eens, allemaal dankzij ons onbeperkte egoïsme, individualisme en materialisme. maar over onze menselijke tekorten, hetgeen hoogtij viert in NL, had je het al.
@2, er vluchtten mensen uit Oost-Duitsland, er vluchten mensen uit Noord-Korea, en er zijn nog vele andere voorbeelden. Er blijven altijd heel wat mensen over die zich zelfs door een muur, prikkeldraad en geweren niet laten tegenhouden, en de grenzen van die landen zijn onvergelijkbaar veel korter dan die van Europa.
@10: Of neem anders de Eritreeërs, die om hun eigen land te verlaten vaak al veel zwaardere hordes moeten nemen dan de buitengrenzen van Europa vormen.
@10:
Klopt, niemand zegt ook dat de grenzen 100% waterdicht moeten en/of kunnen. Net zoals er geen kluis bestaat die niet te kraken is. Maar dat betekent niet dat er een hogere en lagere mate van controleerbaarheid is.
“Grenzen dicht, dan komen/ kunnen ‘zullie’ er niet meer in.”
Reacties van dat niveau ben ik zo vaak tegengekomen. En nee, ik ga nu niet googlen naar voorbeelden. Veul te warm.
@McLovin: “Onze gastvrijheid is beperkt, Helemaal me eens, allemaal dankzij ons onbeperkte egoïsme, individualisme en materialisme. maar over onze menselijke tekorten, hetgeen hoogtij viert in NL, had je het al.”
Matteüs 19:24 “Jezus wendde zich tot zijn leerlingen: ‘Ik verzeker jullie: slechts met grote moeite zal een rijke het koninkrijk van de hemel binnengaan. Ik zeg het jullie nog eens: het is gemakkelijker voor een kameel om door het oog van een naald te gaan dan voor een rijke om het koninkrijk van God binnen te gaan.’ Toen de leerlingen dit hoorden, waren ze hevig ontzet en vroegen: ‘Wie kan er dan nog gered worden?’”