Het CDA diende op 27 november een motie met als doel ‘shariapartijen’ te verbieden. Het kabinet zegde vervolgens toe daar onderzoek naar te doen. Maar hoe zit het met het verbieden van (politieke) partijen?
Artikel 2:20 Burgerlijke Wetboek bepaalt dat een rechtspersoon (dus ook een politieke partij) waarvan de werkzaamheid of het doel in strijd zijn met de openbare orde door de rechtbank verboden wordt verklaard en ontbonden, op daartoe strekkende vordering door het OM. Als alleen het doel in strijd is met de openbare orde kan de rechtbank de rechtspersoon in de gelegenheid stellen het doel aan te passen.
Kortom, noch minister, noch Tweede Kamer gaan over het verbieden van een shariapartij of andere rechtspersoon.
In strijd met de openbare orde
De hoofdvraag hierbij is uiteraard wat dient te worden verstaan onder het begrip ‘openbare orde’. Dat begrip staat ook in de Grondwet, in artikel 8 dat de verenigingsvrijheid regelt.
En dienaangaande is bij de totstandkoming opgemerkt dat slechts handelingen die inbreuk maken op de algemeen aanvaarde grondvesten van ons rechtsstelsel een verbod kunnen rechtvaardigen. Gebruik van geweld valt daaronder, evenals rassendiscriminatie en andere verboden discriminatie. Evenzo het heulen met een vijandige mogendheid, of het weerstreven van onherroepelijke rechterlijke uitspraken.
Verder behoren als strijdig met de openbare orde te worden aangemerkt uitlatingen zoals het aanzetten tot haat en uitingen die verboden discriminatie inhouden of een mensonterend streven. Zoals de regering destijds verder in de Memorie van Antwoord bij artikel 8 van de Grondwet opmerkte: al deze voorbeelden hebben gemeen dat zij een aantasting inhouden van de als wenselijk ervaren beginselen van ons rechtsstelsel die, indien op grote schaal toegepast, ontwrichtend zou blijken voor de samenleving.
Jurisprudentie
Dit is met andere woorden het kader als neergelegd in art. 8 Grondwet, en dat dan ook moet worden geacht besloten te liggen in art. 2:20 BW en de rechterlijke uitspraken daarover.
Deze zijn niet ruim gezaaid. Het meest recent was er de verboden verklaring en ontbinding van de vereniging Martijn (HR 18 april 2014, RvdW 2014, 601). Eerder was er al Rb Amsterdam 18-11-1998, AB 1999, 329, waarin de Nationale Volkspartij/CP’86 verboden werd verklaard en ontbonden.
In de zaak Martijn sluit de Hoge Raad zich bij de toelichting in de Memorie van Antwoord van destijds aan. Het behoeft niet zo te zijn dat de ontwrichting of de ernstige aantasting van fundamentele rechtsstatelijke beginselen al heeft plaatsgevonden, respectievelijk of de rechtspersoon al daadwerkelijk een gevaar vormt voor de openbare orde, maar de kennelijke bedoeling van de rechtspersoon bij en de gevolgen van de desbetreffende uitingen en gedragingen zijn van belang.
Grondrechten
Kortom, het hangt er van af wat een shariapartij beoogt en in werkzaamheden nastreeft. Het willen omverwerpen van de rechtsstatelijke orde, met grondrechten, verbod van discriminatie, democratie of rechtsbescherming, voldoet daaraan. Onder omstandigheden kan een sharia partij die dat beoogt dan ook worden verboden.
Maar het zal afhangen van formulering van doel en de geconstateerde werkzaamheden. Enkel een andere opinie over de reikwijdte van grondrechten, of de impact van grondrechten is onvoldoende voor een verbod. Anders zou een verbod van de PVV ook voor de hand liggen, waar de PVV blijkens recente inbreng in het Kamerdebat voor de godsdienst islam minder bescherming beoogt dan voor ander godsdiensten. Dat is evident in strijd met grondrechten, maar rechtvaardigt nog niet een verbod. Er moet meer zijn of kunnen ontstaan: ontwrichting of ernstige aantasting van de rechtsstatelijke orde.
Proportionaliteit
Is een verbod wel wenselijk? Daarover verschillen de meningen. Een verbod amputeert de maatschappelijke discussie en drijft abjecte verenigingen ondergronds. Een democratie zou sterk genoeg moeten zijn om weerstand te bieden tegen ondemocratische partijen. Daartegenover staat dat een democratie zich dient te kunnen verdedigen en dat verbieden lastig is als een partij te groot is geworden. Verder dient de samenleving duidelijk te maken dat er bepaalde rechtsstatelijke grenzen zijn, waarbij het ondergronds gaan maar op de koop toe moet worden genomen.
Niettemin: helder is, zo blijkt ook uit het arrest van de HR in de zaak Martijn, dat een verbod het uiterste middel is en dat er toch zoiets dient te zijn als een reële (kans op) ontwrichting. Bij een niet-reële kans op ontwrichting ontbreekt de noodzakelijke proportionaliteit van een verbod.
Kortom, de vraag is: hoe ernstig is het probleem van shariapartijen? En niet: hoe vervelend vinden we het als er een IS-vlag wordt getoond op straat? Is ontwrichting van de rechtsstaat nabij en reëel of niet? Ik ben geneigd te denken van niet. En ik ben geneigd de democratische rechtsstaat recht te doen en niet meteen naar het wapen van verbieden en ontbinden te grijpen. Het blijft een paradoxaal middel, waarvan de effectiviteit twijfelachtig is.
Dit artikel van Aalt Willem Heringa verscheen eerder op de website van het Montesquieu Instituut.
Reacties (24)
@0: “Kortom, noch minister, noch Tweede Kamer gaan over het verbieden van een shariapartij of andere rechtspersoon.”
Volgens de huidige wetgeving. Er kan echter nieuwe wetgeving geschreven worden. En aangezien die niet aan de Grondwet getoetst kan worden, mag die daar best mee in strijd zijn (want zo werken de kabinetten van de laatste jaren: Tegen de tijd dat de EVRM rechter de wet afschiet, zijn we weer een verkiezing verder en heeft de wetgeving zijn beoogde electorale effect gescoord). Niet dat ik het een verstandig idee vind, maar het kán natuurlijk wel.
@1, de rechter mag wetten niet toetsen aan de grondwet. De Eerste Kamer mag dat wel, en dat doen ze gelukkig soms ook.
Dank voor dit uiterst serieuze en gedegen antwoord op wat ik toch niet anders kan zien dan een armoedige oprisping van een Kamerlid dat de publiciteit zoekt. De regering moet er formeel wel op in gaan, maar ik zou het op prijs stellen als ze het CDA zou laten weten dat uitsluiting van groepen strijdig is met de democratie, hoe afkeurenswaardig hun doelstellingen ook zijn. Het is de taak van een politieke partij groepen met mogelijk gevaarlijke inzichten te bestrijden door stemmen te werven voor het eigen programma. Het is niet aan de staat om daartussen te komen.
@2: De Tweede Kamer “mag” dat ook. Punt is dat er geen enkele stok achter de deur is (de RvS is de afgelopen jaren al meermaals genegeerd in vergelijkbare gevallen) en dat zowel EK als TK de wet kunnen verwerpen of aannemen, ongeacht of die in strijd is met de grondwet. Aangezien het beide politieke organen zijn (met bovendien vrijwel precies dezelfde politieke partijen, zij het in licht verschillende verhoudingen) zal als de politieke wil er is ook een grondwetswederige wet aangenomen worden. Pas als (b)lijkt dat de wet in strijd is met het EVRM (in dat geval is de wet vaak ook in strijd met de grondwet), kan er daadwerkelijke toetsing plaatsvinden.
@3: Er wordt helemaal geen groep uitgesloten maar een (anti-democratisch) systeem.
Zijn er dan sharia-partijen?
@5 Een vereniging bestaat uit mensen, niet een systeem.
@5: Een politieke partij is een groep mensen. In een democratie strijden politieke partijen met elkaar om de gunst van de kiezer, ze sluiten geen concurrent op voorhand uit. Als het CDA ergens een onrechtvaardig ‘systeem’ ziet moet ze dat in haar programma opnemen en daarvoor stemmen werven in plaats van een concurrerende groepering aan te geven bij de politie.
@3.
Daarom waren ook die rechtszaken tegen de Pvv/Wilders. Sommige mensen kunnen dat toch niet accepteren en menen dat partijen met een bepaalde opvatting verboden moeten worden.
@8:
Systemen die haaks staan op democratie en universele mensenrechten mogen van mij op voorhand uitgesloten worden.
Of is jouw betoog ook een pleidooi tegen het uitsluiten nazisme? Dat zijn volgens @7 ook maar mensen en geen systeem.
@10: De SGP wil een Theocratie invoeren. Dat is ook geen universele mensenrechten of democratie. SGP direct ook maar verbieden?
@10 Nazisme is een ideologië, dat kun je niet uitsluiten. Je kunt hoogstens aanhangers van het nazisme die zich verenigen uitsluiten. Weer lekker bezig, gbh.
@12: Ik speel jouw spelletje mee, inderdaad lekker bezig.
Sharia is zeker geen ideologie?
@13 Welke spelletje? Een kwestie van de wet kennen, gbh. Laat je aantijgingen achterwege, danku.
edit: Sharia is een multi-interpretabel woord.
Als er aanhangers bestaan van systemen die haaks staan op democratie en mensenrechten zijn die laatste kennelijk niet universeel.
Discussie is al eerder gevoerd op Sargasso. In Engeland en Canada is het volledig mislukt. Juist vrouwenorganisaties waren fel tegen en hebben door middel van rechtszaken familierecht weer gekregen waar het hoort.
Dat postmoderne gewauwel over dat alles multi-interpretabel is, dat is voorbij. Nuances, oké, maar geen dingen goedpraten die tegen onze (erg hè: wij-zij) liberale normen en waarden indruisen.
@16 Volledig mislukt is een overdrijving. Civielrechtelijke arbitrage door ‘sharia’ rechtbanken is in de UK gewoon mogelijk. Wat er niet is is een ‘sharia’ rechtbank die bij moslims en andersgelovigen lijfstraffen kan uitdelen. In die zin is er wel degelijk een multi-interpretabele invulling van sharia, enerzijds onschuldige arbitrage en anderzijds middeleeuws strafrecht. Verder druist de invulling daar niet in tegen de liberale/westerse gedachtegoed die vrijwillige civielrechtelijke arbitrage door geloofsgroepen binnen hun gemeenschappen toestaat.
@16
Het gaat ze toch niet om liberale normen en waarden? Ze hebben geen bezwaar tegen joodse en katholieke “rechtbanken” en die zijn er al maar wel tegen islamitische terwijl die er niet eens zijn, laat staan de partijen die dat zouden willen invoeren (en die dan ook nog eens een meerderheid daarvoor moeten krijgen).
Een populistisch voorstel om de bange achterban weer onder de rokken te krijgen.
@17/18:
Van joodse en katholieke (inquisitie?) rechtbanken nooit gehoord, zou ik zeker geen voorstander van zijn. Ik vind gewoon dat een religie niet zomaar moet bepalen juridisch wat hun gelooofsgenoten moeten doen – autoriteit. En dat er vrijheden worden ontnomen , want niet het individu maar de gemeenschap bepaalt.
Tuurlijk weet ik dat het popijopie opmerkingen zijn, zoals iedereen die doet. Daarom snap ik niet dat er nog een keer het onderwerp moet langskomen. Teveel eer voor de man.
@19 Het zijn vrijwillige organen. Ook al hoor je tot de geloofsgroep, dan nog moet je instemmen met de arbritrage. Er wordt dus niks opgelegd. Maar ga vooral door met fact free fulmineren.
@19 Het canoniek recht is laatstelijk herzien onder Johannes Paulus II. Daarin zijn allerlei regels over familierecht opgenomen. Onder andere over de ontbinding van huwelijken. Zou het CDA die regels willen verbieden?
Zoals mijn reactie 16, blij dat ik voor vrouwenrechten ben. Gelukkig hebben ze binnen geloven nooit gehoord van sociale druk, gemeenschapsdruk, indoctrinatie, enz.
De prostituee is ook vaak verliefd op haar pooier, dat ga je toch ook niet goedpraten.
@22 Maar nu refereer je naar een algemene stelling, dat religie geen partij mag zijn in arbritrage. Daar is best wat voor te zeggen. Maar dat kan nooit een argument zijn voor willekeur.
Die drie man en een paardekop van Martijn zijn ook ontbonden, dus je weet het nooit. Wat een schandalige uitspraak was dat ook, zeg.