Vangnet in Venlo: een week bij de sociale dienst (2)

REPORTAGE - De sociale dienst was vroeger een uitkeringsfabriek, maar is getransformeerd tot een veelarmig vangnet van een welvaartsstaat in crisis. Sjors van Beek liep een week mee me de dienst. Vandaag het tweede deel van drie (hier deel 1).

In de workshop ‘Rechten & plichten’ sloffen 37 nieuwe aanvragers één voor één naar binnen. Vier coaches geven de groep uitleg en beantwoorden vragen. ‘We betalen altijd de 15^e van de maand, achteraf. Aan het begin zit je dus met een gat van zes weken’, vertelt coach Verheijden. ‘Een voorschot kan, maar alleen in heel schrijnende gevallen’.

Coach Hans van Aarssen (50) drukt de pret nog verder. ‘Denk er om: alles wordt als passend werk gezien, van bureaubaan tot tomatenplukken! En als je wordt afgewezen na een sollicitatiegesprek, vragen we na waarom. Als je je ongeïnteresseerd hebt opgesteld, geen hand hebt gegeven en je pet hebt opgehouden, kunnen we de uitkering verlagen’.

Medewerking aan huisbezoeken van de ambtenaren van de sociale dienst is vrijwillig, leggen de coaches uit. Maar wat is vrijwillig? ‘Je mag de toegang weigeren. Maar dat leidt tot verlaging van de uitkering. Wen er maar aan: het is allemaal een stuk strakker dan in het verleden’.

De cliënten krijgen de ene na de andere waarschuwing. Fraude leidt sinds 1 februari 2013 tot terugvordering plus honderd procent boete. ‘En denk er om: de sociale recherche spit alles door, bij iedereen! Als je zegt dat je geen auto hebt komen we je toch wel tegen bij de Rijksdienst van het Wegverkeer. Geef alles, alles door aan ons. Bij twijfel: bellen!’.

Waarom werken?

Dan komen de vragen los: mag ik bijverdienen? Dat mag, maar elke euro wordt gekort. ‘Waarom zou ik dan gaan werken?’, vraagt een man. ‘U moet andersom denken’, antwoordt Verheijden. ‘U krijgt geld van de gemeenschap en moet er alles aan doen om dat bedrag zo laag mogelijk te houden. Hoe dan ook, de regels komen uit Den Haag, wij hebben ze ook maar uit te voeren’.

De broers Wim en Bram Degger vinden het allemaal niet zo onredelijk, vertellen ze na afloop. Afkomstig uit de horeca, beiden gewerkt op tuinbouwtentoonstelling Floriade, sindsdien werkloos. ‘We mogen best iets terugdoen voor het geld dat we krijgen. Maar zuur is het wel: ik solliciteer me suf maar er is gewoon helemaal niks. Werkgevers zeggen: ik kies iemand die capabeler is. Ze bedoelen: ik kies iemand van 19 die goedkoper is’.

Ex-gedetineerde Mimoun (43): ‘Dat ze ons aan het werk willen zetten is prima. Maar al dat gedoe eromheen… en welke werkgever geeft mij, met mijn verleden, een baan?’.

‘Alles leuk en aardig’, moppert ook een 31-jarige werkloze vrachtwagenchauffeur, ‘maar het is wel crisis hè! Ze hoeven mij niet te leren hoe ik een baan zóek, ik heb een báán nodig. Er is werk genoeg, maar ze nemen de goedkope Roemenen en Bulgaren’.

De vier coaches blikken later onderling nog even terug op de vragen in de workshop. Ze vinden het erg lastig te verkopen dat uitkeringsgerechtigden niet kunnen bijverdienen. ‘Motiveer ze! Laat hen 200 euro bijverdienen en 50 euro zelf houden’, zegt de een. ‘Alleenstaande moeders gaan er, vanwege de kosten van de kinderopvang, zelfs netto op achteruit als ze gaan werken’, constateert de ander.

‘Niet-willers’

Dan valt de term ‘niet-willers’, de mensen die er gewoon geen zin in hebben. Díe moeten ‘strak worden gehouden’, zeker degenen die misbruik maken van medische dossiers. Rugpijn, hoofdpijn, ziek zwak en misselijk, die klanten stuiten op ergernis onder de coaches. Of, waar gebeurd, de gezinnen met vijf uitkeringen achter één voordeur. Een WIA-uitkering, een Wajong-uitkering en enkele keren bijstand. Samen goed voor 4500 euro netto per maand. ‘Maar een man van 61 jaar, daar ga ik niet meer aan trekken’, zegt coach Verheijden. ‘Óf hij wil niet meer, óf hij kan niet meer, maar ik krijg hem toch niet meer aan het werk’.

‘Boven de vijftig willen de werkgevers iemand gewoon niet meer’, valt coach Van Aarssen hem bij.

Krista Peeters (26) is een coach van een andere generatie. ‘Geen werk vinden ligt voor 90% aan je houding’, oppert ze stellig. ‘Onzin!’, reageren haar oudere collega’s. ‘Dat speelt hooguit voor 10% mee’.

‘Nou, OK, 50% dan’, doet Peeters haar eindbod.

Het illustreert de grote mate van vrijheid die de coaches hebben in het beoordelen van het recht op uitkering. Wie zijn coach overtuigt van zijn goede bedoelingen, krijgt geld. Als de coach onwil vermoedt, wordt de aanvraag afgewezen of de uitkering gekort. ‘Al zou ik willen dat je een uitkering ook echt kan beëindigen als mensen overduidelijk niet willen’, zegt teamleider Gertie de Swart (50). ‘Dat is onder de huidige regelgeving vrijwel onmogelijk’.

Strenge coaches

De zeer grote bevoegdheden van de individuele coaches houden de snelheid in het proces, is de gedachte.  De jongere coaches lijken daarbij nog strenger, harder dan de oudere collega’s. Nog meer dan de oudere ambtenaren leggen de jonkies de zweep erover.

De strengere regelgeving brengt de ambtenaren soms in een lastig parket. Marijke van Deijnen, klantadviseur schuldhulpverlening die ook één keer per maand spreekuur houdt bij de Voedselbank, vertelt met tranen in de ogen hoe ze mensen in nood soms moet afpoeieren. ‘Als iemand schulden heeft en geen aanvullende ziektekosten-verzekering kan betalen, kan hij niet naar de tandarts, óók niet als hij al drie dagen jankend op bed ligt van de tandpijn. Ik heb het meegemaakt. De tandarts wil dat éérst de rekening wordt vergoed, maar wij mogen daar geen bijzondere bijstand voor verstrekken. Ik vind het vreselijk als ik tegen die mensen moet zeggen: ik kan niks voor je doen…’.

Maar in heel veel andere gevallen kan de sociale dienst wèl iets betekenen. Het vangnet in de Nederlandse verzorgingsstaat is, nog steeds, erg breed. Zo krijgen mensen die hun administratie niet meer op orde krijgen, hulp van medewerkster schuldhulpverlening Erna Cartigny. Ditmaal gaat ze op huisbezoek bij een gezin in Tegelen. In een overvolle huiskamer zit de 56-jarige Theo apathisch in zijn luie stoel. Hij heeft vier dagen eerder een beroerte gehad. Zijn vrouw Monique (37) dribbelt een beetje nerveus op en neer, hun 9-jarige dochtertje speelt zwijgend met een poppenhuis.

Dierentuin

De huiskamer heeft veel weg van een dierentuin. Twee krijsende papegaaien, twee keffende hondjes. Drie cavia’s, een twee meter breed aquarium en een terrarium.

In deze setting bladert Erna Cartigny door een berg paperassen die driekwart van de tafel bedekt. Haar taak: de papieren eerst eens op een logische manier in mappen stoppen zodat het totaaloverzicht over de schulden terugkomt.

‘Gemeenten krijgen het ook maar allemaal opgelegd. Het beleid wordt steeds harder, er worden steeds meer eisen gesteld en er is steeds minder geld. Dat is moeilijk voor de ambtenaren die het op lokaal niveau moeten uitvoeren. Maar ik vraag me af of Den Haag wel weet hoe erg het is’, vertelt Cartigny. Er zijn allerlei “voorliggende voorzieningen”, zoals dat dan heet, waardoor ze zeggen: de armoede valt wel mee. Maar als je aan een Haags bureau zelf een salaris van 130.000 euro verdient, besef je waarschijnlijk niet hoe intriest de situatie voor steeds meer gezinnen is, en vooral voor de kinderen’, aldus de 61-jarige medewerkster.

Sores

Cliënt Theo vertelt openhartig hoe zijn gezin in de sores is geraakt. Werkloos, eigen bedrijf over de kop, artrose, drievoudige hernia. ‘En dan word je dusdanig onder je sodemieter geschopt dat het een groot deel van je levenslust sloopt’, zegt hij op matte toon. Echtgenote Monique kan niet meer werken vanwege fibromyalgie. Het gezin heeft schulden, de deurwaarder heeft beslag gelegd op de bankrekening waardoor de huur ook niet meer kan worden betaald. De woningcorporatie dreigt nu met uitzetting. ‘Ik verwijt niemand iets, deze Scheisse hebben we zelf veroorzaakt. Maar dat die deurwaarders onbeperkt mogen graaien gaat wel te ver. Leven met minder inkomen, OK. Maar helemaal zónder inkomen..??! In wat voor land woon je dan..?’.

Ook andere regelgeving kan, aan de absolute onderkant van de samenleving, soms draconisch hard uitpakken. Gemeenten zijn sinds dit jaar verplicht om teveel betaalde uitkeringen of toeslagen terug te vorderen, plús te beboeten met eenzelfde bedrag. Fraude, onachtzaamheid, een verkeerd ingevuld formulier: het geld wordt dubbel teruggehaald. Onzinnig, zeggen de handhavingspecialisten en sociaal rechercheurs in Venlo. Een Haagse maatregel die in de praktijk niet werkt. ‘Hoe moet je twintigduizend euro terugvorderen van iemand die geen geld heeft?!’, vragen Berto Wansing en Raphaël Teeling zich hardop af. Het sanctiebeleid slingert de afgelopen jaren op en neer maar schiet telkens door, vinden beide handhavers. Tot dit jaar volgde op een verwijtbare gedraging een ‘maatregel’, een korting op de uitkering in de toekomst. Maar als een onterechte uitkering werd beëindigd, was er dus géén sanctie. ‘Tot tienduizend euro was je dus eigenlijk stom als je het niet probeerde’, zeggen de ambtenaren. Bóven de tienduizend euro werd het strafrecht ingezet. Die grens is nu zelfs opgetrokken naar vijftigduizend euro. Dus, rekenen Wansing en Teeling voor, kun je tegenwoordig beter voor 51.000 euro frauderen dan voor 49.000 euro. Want in dat laatste geval moet de fraudeur 98.000 euro terugbetalen (49.000 euro plus 100% boete), terwijl de strafrechter voor 51.000 euro fraude misschien 240 uur dienstverlening of een paar honderd euro boete oplegt. ‘Een celstraf hebben we nog nooit meegemaakt’. De verhouding tussen gedraging en sanctie is zoek, willen ze maar zeggen. ‘Bij winkeldiefstal heb je vaste sancties. Bij uitkeringsfraude: eerst geen straf, dan weer keiharde maatregelen’.

Bewuste fraudeurs

De bewuste fraudeurs, de echte criminelen die bijstand hebben maar wel in een villa wonen, ‘die pakken we graag’, vertellen ze. Maar de groeiende groep kleine krabbelaars, de mensen die een noodsprong maken om ooit nog uit de schulden te komen? ‘In sommige gevallen móeten mensen wel bijna frauderen’.

In een spreekkamer op de begane grond ontvangen de handhavers een Turkse vrouw die wordt verdacht van fraude. Haar zoon is mee om te tolken. De dochter des huizes is op papier uitgeschreven, maar woont feitelijk nog bij moeder, zo is tijdens een huisbezoek geconstateerd. Daardoor is zo’n 450 euro aan toeslagen teveel betaald. ‘Als u dit nu erkent, komt u er nog met een kleine korting van af omdat de boeteregel nog net niet was ingegaan’. De vrouw zwicht en tekent een verklaring. Case closed – en de provisie is binnen. Wansing en Teeling zijn namelijk op no cure no pay-basis gedetacheerd in Venlo. Elke terugvordering of beëindigde uitkering levert het detacheringsbureau geld op.

Wie het niet met een terugvordering of afwijzing eens is, belandt bij de gemeentelijke bezwarencommissie, zoals deze ochtend een 38-jarige Venlonaar. Zijn aanvraag is ‘buiten behandeling’ gesteld omdat hij geen bankafschriften had overlegd. Althans: ze waren er niet. ‘Maar ik had ze, in overleg met jullie medewerkster, in de brievenbus gegooid!’, is het verweer van de man. ‘Ik hoorde pas na een maand dat ze kwijt waren. Voor alle andere zaken bellen jullie me meteen, waarom nu dan niet?!’. De nieuwe set was één dag te laat, ‘meteen is mijn dossier gesloten en niemand zegt sorry hè’. Bovendien, peinst voorzitter Edwin Vaassen hardop als de man al weg is, hadden de afschriften in dit geval niet eens opgevraagd hóeven te worden. ‘Dat doen we alleen als er een concrete aanleiding toe is’. Plus: kopieën lagen ook al bij Plangroep, een bureau dat de schuldhulpverlening voor de gemeente doet, in hetzelfde gebouw. ‘Maar zij werken niet digitaal in ons systeem, we kunnen dus niet in hun dossiers kijken’. Kortom: dit bezwaar lijkt alleszins terecht. Commissie-secretaris Iris Meurkens: ‘Coaches moeten binnen vier weken een besluit nemen over al dan niet buiten behandeling stellen, anders moeten ze het hele dossier inhoudelijk beoordelen. Dus soms’, erkent ze aarzelend, ‘gaat het inderdaad van “Hoppakee, weg ermee!”.

Dit verhaal is ook in de Groene Amsterdammer van 21 februari verschenen.

Morgenavond 19.00 uur, deel 3, het slot.