Terug naar het montere debat

Donkere dagen liggen voor ons, zo schreef Jane Jacobs, in haar laatste boek, waarin zij de economische crisis voorspelde.  Tony Judt had het over het discursieve probleem, ons vermogen met elkaar te spreken over de politieke onderwerpen van vandaag. De Occupy- beweging is daarvan de perfecte uitdrukking: er moet iets bezet, maar wat, waarom en waartoe en in naam waarvan? Er is een negatieve stemming in de wereld, die het publieke debat negatief beinvloedt.

Wat te doen?  “Hardop praten en denken”zegt Timothy Garton Ash, in zijn Tony Judt Memorial Lecture. Op 27 september hield Garton Ash zijn lezing in het Remarque Institute in New York, over de Islam in Europa. De video daarvan is beschikbaar (zie onder).Ik heb hem bekeken en ben nog aan het denken over mijn indrukken. Het was een boeiende bijeenkomst, met een roerende inleiding van de vrouw van Judt, een inleiding van de nieuwe directeur Kathryn Fleming, die Judt is opgevolgd en een onderhoudend, Brits betoog van Garton Ash.

Wat is het indrukwekkende aan de bijeenkomst? Je ziet bijzondere mensen, bezig met een herinneringscollege, maar dat is niet zo opmerkelijk. Ook in Europa heb je indrukwekkende hooggeleerden, die mooie verhalen welsprekend vertellen. Misschien is het bijzondere dat het een openbaar college was, dat per advertentie bekend is gemaakt, waar publiek van niveau in de zaal aanwezig was en waar ook op niveau werd gediscussieerd.

Waarom treft dat als iets bijzonders? Ik denk aan de lezing die Thomas van der Dunk niet mocht houden in Haarlem, aan het meel dat wij in de mond nemen als we het over Islam en moslims hebben. Ik denk ook aan de schreeuwerige haatretoriek van Fox News in de USA en de soortgelijke hate radio presentatoren. Het kan toch wel: serieus bespreken van serieuze ideeën. Het afscheidscollege van de doodzieke Judt was een soortgelijke happening: inhoud en uitermate serieus debat. Dat was in 2009, het college dat het basismatriaal leverde voor zijn “Ill fares the land”.

Missen wij iets? Soms heeft Tegenlicht een betekenisvolle uitzending, soms ook Buitenhof, maar onze media zijn ook weinig hoogstaand.  De reeksen Clavans, die zeggen wat iedereen kan bedenken,    heb ik al vaker gehekeld. Amerika wordt ook niet gekenmerkt door  een subtiel openbaar debat: als je de gemiddelde media beziet en beluistert, krijg je het gevoel dat een burgeroorlog op uitbreken staat. Is een college als dit een uitzonderlijke gebeurtenis?

Garton Ash heeft het over de Islam in Europa: hij noemt de overwinning van Karel Martel op de Turken bij Poitiers in de 8^ste eeuw, maar ook de manier waarop de NAVO de moslims te hulp schoot op de Balkan, nu ruim 15 jaar geleden, de moord op Theo van Gogh, de cartoonrellen en het radicale fundamentalisme, de symboliek van Breivik (het kruisvaarderskruis), de verscheurdheid van de 2^e en 3^e generatie gastarbeiders, de weigering hen burgerschap te verlenen gedurende vele jaren. (“Der Moor hat sein Schuldigkeit getan, der Moor kann gehen.) Er is wel  wat mis, maar zegt de professor, er zijn ook talloze voorbeelden van voortreffelijk ‘muddling through’: voor Henk en Ingrid, daarmee is doormodderen bedoeld, een kunstje waarin Nederlanders heel goed zijn.

Ik noem deze onderwerpen om aan te geven hoe complex het thema is. Het is niet een ‘clash of civilisations’, het is ook niet een dreigende machtsovername van de Islam. Europa is een seculiere samenleving. Kunnen wij seculier liberalisme en gevoel voor democratie vragen van een Marokkaan uit het Rif gebergte? Dat lijkt inderdaad net zo fundamentalistisch als de eis van de fundamentalistische moslim om tot het geloof in Allah te komen. Als wij bij wet de ontkenning van de Holocaust verbieden, moet dan spot jegens Mohammed wel kunnen?

Betekent God iets in uw leven? Garton Ash heeft onderzoek gezien: 57% van de Amerikanen zegt ja op die vraag, 30% van de Britten, 11% van de Fransen en 9% van de Duitsers. Europeanen houden niet erg van God concludeert Garton Ash, hetgeen God zeer zal verontrusten. Het maakt de ontworteldheid van de “gastarbeider” er niet kleiner van. In het thuisland is hij émigré, hier immigrant, met een oud, totalitair geinterpreteerd geloof.

Garton Ash heeft boeiende observaties: de culturele afstand tot het thuisland is groter dan ooit, de communicatieve en fysieke afstand kleiner dan ooit. De immigrant gaat weken op vakantie, de sattelietontvanger zorgt voor communicatie met thuis, zoals internet.

De schotels hebben ook het bezwaar dat zij migrantenwijken zichtbaar en herkenbaar maken. Kijk ook naar de wijze waarop spreken en handelen met elkaar overeenstemmen; er zijn grote verschillen tussen wat mensen zeggen en wat ze werkelijk doen. Dat is bij christenen zo, dat is bij Moslims zo.  God is flexibel en soepel en Allah doet niet voor hem onder.

De radicalen tonen een patroon: ze lijken eerst Europeaan te worden, integreren behoorlijk, om vervolgens onder invloed van radicalisme uit het thuisland te komen. (Mohammed B., Mohammed Atta, etc)

Terug naar het klimaat, het openbaar debat: het verkwikkende van de video van het Remarque instituut vind ik de serieusheid, het beschaafde zoeken naar het benoemen en oplossen van de problemen, het hardop denken. In Nederland hebben we weinig op dit gebied: Rob Riemen poogt met Nexus iets te doen in deze richting, maar was met zijn positie kiezen tegen de PVV als fascistische groepering wat te pregnant en strijdlustig. “Respect the believer, not necessarily the content of his belief”, zegt Garton Ash.

Kunnen we de angst over de euro en de economie ombuigen, naar een montere debatsfeer, zoals in de jaren zestig het geval was? De herinnering aan de Teach In dringt zich op. Ik zie een paar belemmeringen:

– We zoeken niet een confrontatie in liberale zin, maar de bevestiging van gelijkgestemden, die internet in overvloed aanbiedt;

– Het discussieklimaat is, door de aandacht van TV en social media, verhard tot retoriek en soundbites, waardoor een behoorlijk mens als Cohen een brekenbeen lijkt.

Ik vrees dat ons inderdaad donkere dagen wachten, terwijl de beurskoersen gisteren een montere sprong van ruim 3% laten zien. Die onzekerheid is een reden te meer om hedendaagse geschiedschrijvers van het type Garton Ash in ere te houden. Zij moeten ons de spiegel voor houden, zij moeten ons dwingen met elkaar serieus te spreken over serieuze zaken. Zijn college wordt vermoedelijk gepubliceerd in The New York Review of Books.

Vanaf 14 minuten.

Timothy Garton Ash, “Facts are subversive”, London, 2009
“History of the present” London 1999
“The uses of adversity”, London, 1986