een gastbijdrage van (literair) journalist, redacteur en programmamaker Liliane Waanders (*-*)
Ze deed wat ze zich had voorgenomen: Bibi Dumon Tak gaf tijdens Zomergasten een stem aan de stemlozen, zoals ze dat ook in haar werk doet. Er kwamen kwetsbaren voorbij: koeien – daar schreef Bibi Dumon Tak drie boeken over, en toch is het niet haar lievelingsdier: ‘ik heb elke dag een ander lievelingsdier’ (Vedette, 2021); een baby’tje dat geen onbeschreven blad is, omdat het behalve het DNA van haar vader ook zijn strafblad erft (Justiça, 2004); een jeugdige delinquent die in een isoleercel belandt, omdat hij overstuur raakt als hij hoort waarvan hij beschuldigd wordt (geportretteerd in haar boek Rotjongens, 2007); elfjarigen die klassikaal in tranen uitbarsten als een van hen durft te vertellen dat hij stelselmatig gepest wordt (Klassen, 2020); kittens en katten in Istanbul en degenen voor wie het zorgen voor straatkatten een parallel leven is (Kedi, 2016); prooi waarop gejaagd wordt door mensen die de taal naar hun hand zetten om hun hobby te legitimeren (interviews met Olga Tokarczuk en Pauline de Bok), en uiteindelijk – Theo Maassen heeft dan al twee keer gehint op een verhaal dat gaat komen – blijkt ook Bibi Dumon Tak een roepende in de woestijn te zijn als het om haar overleden zus gaat en de neefjes die ze van haar ex-zwager nooit meer mag zien (Three Billboards Outside Ebbing, Missouri (2017) en Deux (2019).
(Toegang tot de) taal centraal
Hoeveel taal zij ook tot haar beschikking heeft, als het er om gaat, wordt zelfs Bibi Dumon Tak – niet op haar mondje gevallen en bewezen taalvaardig – een stemloze.
Het zelfstandig naamwoord ‘stemloze’ staat niet in ‘De Dikke Van Dale’. ‘Stemloos’ wel, maar dan gaat het niet zozeer om de onmogelijkheid om je maatschappelijk uit te spreken en je in discussies te mengen: stemloos heeft dan vooral betrekking op een aandoening aan de stembanden.
In de door Bibi Dumon Tak samengestelde aflevering van Zomergasten staat uiteindelijk de (toegang tot de) taal centraal. De fragmenten over en met stemlozen worden omlijst door fragmenten over (leren) lezen (Van Dis in de IJsbreker (1991) met Renate Dorrestein; De nieuwe maan (2018) met Babs Gons; over literatuur als geestverruimende activiteit en het vermogen om te berusten: ‘let it be’, zoals de moeder van Paul McCartney haar zoon meegaf (The Late Late Show With James Corden, 2018).
Taal is het gereedschap van de bekroonde (kinderboeken)schrijfster die een carrièreswitch maakte toen ze zich realiseerde dat ze als docent Nederlands als tweede taal ‘nu al het leven leidt, dat ik over veertig jaar ook zal hebben’. Ze zette zichzelf voor het blok, stapte over naar de journalistiek en vond haar uiteindelijke bestemming toen ze voor kinderen een stuk over Paul van Ostaijen schreef. Door te schrijven over wat dichtbij haar staat, zwengelt ze zichzelf keer op keer aan, en na vijf boeken had de schrijfster die over zichzelf zegt dat ze niet zo heel veel fantasie heeft haar draai gevonden: ‘nu ben ik ergens’. Ze zou voortaan bestaande verhalen literair vormgeven.
Grappig en strijdbaar
In het praten over noodzaak en nut van taal vinden Theo Maassen en Bibi Dumon Tak elkaar. Hij geeft haar alle ruimte om over haar fascinaties, haar manier van werken en haar ongenoegen en ongemak te praten. Zij stelt zich kwetsbaar op en beloont hem en via hem de kijker met een inkijkje in haar chaotische hoofd en haar door engagement gekleurde leven. Dat levert grappige uitspraken op over koeien die op haar het effect hebben dat Ritalin heeft op een ADHD’er’ en pikkende futen, reigers waar je voor uit moet kijken en aalscholvers die ware linkmiegels zijn, maar wat blijft hangen zijn toch vooral haar uitspraken ingegeven door geconstateerd onrecht en geëtaleerde onoprechtheid. Als het gaat over ‘Veilig leren lezen’, een volgens Bibi Dumon Tak geestdodende manier van leesonderwijs:
‘Het zijn zouteloze verhalen, en dan moeten kinderen na afloop ook nog allerlei vragen beantwoorden over wat ze net gelezen hebben. Dan slaat een verhaal dood en is de lol van het lezen er al snel af. Als een kind een leuk boek leest, doet het niveau er niet toe.’
Nog feller is zij als het over jagen gaat:
‘Het is wel goed als er een tegengeluid klinkt: degenen die de regels opstellen zijn de jagers zelf, want zij zijn vertegenwoordigd in organisaties die het beleid bepalen en een faunabeheerplan opstellen. Beheer… Ze verdraaien de taal om hun eigen gedrag te legitimeren. Het zijn allemaal smoesjes om hun hobby te kunnen blijven uitoefenen. Wat ik ongeloofwaardig vind, is dat jagers het altijd hebben over een eerlijk stukje vlees. Wat is er eerlijk aan? Je schiet het leven uit een gelukkig dier. Het is een hobby voor een kleine, exclusieve, witte, groep mensen…mannen.’
‘Let it be’
Van die empathische strijdbaarheid naar haar eigen breekbaarheid is maar een kleine stap. ‘In 2016 overleed mijn zusje. Toen kon ik onverwacht haar kinderen niet meer zien’, licht Bibi Dumon Tak toe, nadat ze het gedrag van Mildred – de moeder die in Three Billboards Outside Ebbing, Missouri genoegdoening zoekt, nadat de politie onvoldoende onderneemt om na de dood van haar dochter op zoek te gaan naar een dader – geduid heeft. ‘Ze laat een zachte kant zien, ze probeert het vlot te trekken.’ Dat is wat Bibi Dumon Tak aanvankelijk ook probeerde, toen de ex-man van haar zus hun kinderen bij de familie weghield. Maar alle weloverwogen pogingen het contact te herstellen liepen op niets uit. ‘Ik moest me in hem inleven: wat rechtvaardigt zo’n besluit. Ik kwam er niet uit, en ik weet het nog steeds niet.’
Een boek schrijven – dat werd uiteindelijk de roman De dag dat ik mijn naam veranderde – was de enige legitieme mogelijkheid die haar nog restte.
Zeven jaar na de dood van haar zusje heeft Bibi Dumon Tak haar neven nog steeds niet gezien – en haar moeder haar kleinzonen niet. ‘Ze zijn welkom, maar ik wacht er niet meer op. Ik wil niet vervallen in slachtofferschap.’
Bibi Dumon Tak brengt inmiddels in praktijk wat de moeder van Paul McCartney hem meegaf toen ze hem op het hart drukte: ‘let it be’. Bibi Dumon Tak:
‘Ik denk dat “let it be” het antwoord is op dingen waar je niet tegen kunt vechten. Dan moet je loslaten. Maar zolang er iets te strijden is, moet je er wel werk van maken, er wel voor gaan. Dus dat zal ik ook doen. Maar je moet het ook kunnen laten gaan.’
Zomergasten is…
Na vier afleveringen is wel duidelijk dat Theo Maassen geen moderator is die zich beperkt tot het faciliteren van een gesprek. Hij neemt zelf ook deel. Hij praat mee en zet als het nodig is zichzelf in als middel om het gesprek een draai te geven. Zo verleidde hij Bibi Dumon Tak tot een partijtje ‘armpje drukken’, om het vervolgens over knokken om jezelf een plaats te verwerven te kunnen hebben.
Hij zegt ook dingen die blijven hangen. Bibi Dumon Tak pikte er als het gaat over overgevoeligheid die je moet veinzen ‘de mate van gevoeligheid’ uit. Volgens haar een mooie titel voor een dichtbundel. Bij mij is er een andere zin blijven hangen: ‘Ik ga slordig om met de werkelijkheid om te kunnen functioneren’. Dat zegt Theo Maassen als het gaat om in het geweer komen tegen onrecht. Waarop Bibi Dumon Tak hem van repliek dient: ‘Dat kan alleen als je het niet ziet gebeuren.’
Het eerste fragment dat Bibi Dumon Tak liet zien was een fragment uit een gesprek tussen Adriaan van Dis en Renate Dorrestein. Een gesprek waarin gast en gespreksleider het fundamenteel oneens zijn (Van Dis maakt volgens Dorrestein een manke vergelijking over opdrongen beelden waaraan mannen zouden moeten voldoen, reagerend op een passage uit Het perpetuum mobile van de liefde, de roman die Renate Dorrestein schreef na de zelfgekozen dood van haar zusje). Maar, constateren de gast en de gespreksleider in Zomergasten: ze praten, ze wisselen uit, en ‘het gaat over iets zwaars en toch is er ook iets lichts’. Dat laatste geldt ook voor het gesprek met Bibi Dumon Tak, door Theo Maassen mogelijk gemaakt. Beiden zijn zich bewust van dat wankele, maar o zo belangrijke evenwicht.
Dat Theo Maassen Bibi Dumon Tak niet kende voordat haar naam in verband met Zomergasten genoemd werd, was eigenlijk niet te merken (al is dat wel merkwaardig). Hij bereidde zich voor (al zat hij er af en toe even naast). Creëerde ruimte en kansen. Dat hij een aantal keer niet wist wat hij moest vragen of zeggen, lag niet aan het gebrek aan voorkennis. Maar of het altijd verstandig is om opzichtig te zwijgen op momenten waarop de bewondering of verbijstering groot is… (het mag een handelsmerk zijn, maar geen trucje worden). Soms is het voor een gesprek wel goed als het een beetje schuurt, zoals vorige week toen Khadija Arib te gast was, en de kwestie over vermeend grensoverschrijdend gedrag aangekaart meest worden. Als er schalks gekeken wordt als de een de ander uit de tent probeert te lokken, zoals tijdens de confrontatie tussen Renate Dorrestein en Adriaan van Dis. Theo Maassen kan dat, zonder een gast te schofferen.
Reuring veroorzaakt door Theo Maassen bleef uit en er was voor Bibi Dumon Tak geen aanleiding om haar gastheer te verwensen. Deze Zomergasten was wat het was (en misschien wel hoort te zijn): een goedgekozen verzameling fragmenten die de basis en aanleiding vormde voor een inhoudelijk gesprek over leven, werk en drijfveren.
(*-*) Liliane Waanders, (literair) is journalist, redacteur en programmamaker. Zij interviewt al dertig jaar schrijvers op podia, schrijft recensies voor Awater, Poëziekrant en Biografieportaal en maakt samen met Roeland Dobbelaer een maandelijks boekenprogramma: Bazarow.LIVE in Bieb Neude (Utrecht). Ze schrijft op haar eigen weblog Hanta.
