Simplisme leidt niet tot beter onderwijs

Een gastbijdrage van Hartger Wassink, universitair docent bij het Ruud de Moor Centrum van de Open Universiteit. Deze bijdrage is een aangepaste versie van een bijdrage in het NRC van zaterdag 23 april. Op zijn eigen site schrijft hij over onderwijs en management.

De avond dat de NRC kopte dat het voortgezet onderwijs in de gevarenzone zat, zat ik met een groep schoolleiders in een restaurant. De kop van het artikel en ook de aantijgingen die verderop in het stuk gedaan werden, vielen niet goed. De onvrede over het artikel ging verder dan alleen de onaangename ervaring om publiekelijk aan de schandpaal genageld te worden wegens vermeende slechte prestaties. Het is vooral het aanhoudende simplisme in de discussie over het onderwijs dat de schoolleiders stoorde, en de vaststelling dat de inspectie hier kennelijk aan mee meent te moeten doen.

In het artikel wordt Annette Roeters, hoofdinspecteur van het onderwijs, geïnterviewd naar aanleiding van de meest recente rapportage over de resultaten van het voortgezet onderwijs. Zij doet voorkomen alsof de problemen in het voortgezet onderwijs groot zijn, maar dat de oplossing niet zo ver weg is, als de scholen maar iets beter op hun resultaten zouden letten. Daarmee verengt ze het debat over ‘goed onderwijs’ tot de smalst denkbare opvatting van kwaliteit van het onderwijs: de hoogte van de scores van Nederlandse leerlingen op taal en rekenen.

Die beweging is al een tijdje merkbaar. Hoe hoger Nederland staat in de internationale PISA-rankings, hoe beter. Dus, zo is de gedachte, moeten leraren vooral veel aandacht besteden aan deze scores. En dat gaat het best als je maar veel toetst en tussen die toetsen door ‘repareert’ wat er nog aan schort. Dat heet opbrengstgericht werken. Ik wil niet ontkennen dat basisvaardigheden in het onderwijs belangrijk zijn—niet voor niets heten ze basisvaardigheden. Maar er is zoveel meer wat onderwijs ‘goed’ maakt, en we moeten die brede kwaliteit niet uit het oog verliezen. Dat lijkt nu wel te gebeuren, en dat is jammer, omdat we daarmee op langere termijn nog veel meer schade aanrichten.

De meeste schoolleiders die ik sprak in het restaurant lopen al een tijdje mee, en hebben nog meegemaakt hoe in 1995, als gevolg van de lumpsum financiering, directeuren ineens verantwoordelijk werden voor leermiddelen, inrichting, personeelsbeleid, financiën en later ook huisvesting. Met deze operatie werd de basis werd gelegd voor het chronische geldtekort waar alle scholen in het voortgezet onderwijs mee te kampen hebben. Een rector uit Amsterdam heeft al eens becijferd dat het, door achterblijvende indexatie van de vergoedingen, om circa 20% minder koopkracht voor de scholen gaat, terwijl scholen wel steeds meer taken hebben gekregen.

De meest recente voorbeelden hiervan zijn de implementatie van de maatschappelijke stage en Passend Onderwijs, beide ingezet door de huidige minister Van Bijsterveldt (Onderwijs, CDA). Los van de vraag of dit goede ideeën waren: veel extra geld hebben scholen er niet voor gekregen (op Passend Onderwijs wordt nu zelfs bezuinigd), en de implementatie ervan heeft wel veel tijd en energie gekost.

Het is verwarrend dat Van Bijsterveldt om een paar jaar later weer volledig de nadruk legt op kernvaardigheden—Nederlands, Engels, en wiskunde. Als je jarenlang bezig bent geweest met het verbreden van het onderwijs, en het aanbrengen van samenhang tussen vakken (zoals in de nieuwe onderbouw en in de Tweede Fase gebeurd is), dan moet je niet vreemd opkijken als dat leidt tot een verminderde aandacht voor de kernvakken.

Het lijkt heel daadkrachtig om nu weer ‘terug te gaan naar de basis’, maar veel leraren hebben nog maar net de ontwikkelingen richting verbreding en samenhang verwerkt. Wat het resultaat daarvan is, is nog niet helder. Wel is duidelijk dat dit resultaat breder moet worden geïnterpreteerd dan alleen de cijfers op taal en rekenen. Het gaat ook om samenhangen zien, logisch redeneren en kennis in een context kunnen plaatsen. Om dat nu allemaal maar weer af te doen als franje, is een belediging van alle tijd en energie die hier door leraren en leidinggevenden de afgelopen jaren in is gestopt. En dat is wel wat de inspectie met dit rapport impliciet doet.

Het interessante is, dat in een land als Finland, toch een voorbeeld voor veel andere landen, zo’n uitgebreide inspectie als we in Nederland hebben, helemaal niet bestaat. Net zo min als de verplichte gestandaardiseerde Cito-toetsen die straks over het hele onderwijsveld uitgerold worden. Goed beschouwd hebben we voor goed onderwijs die hele inspectie niet nodig.

Het gaat er me hier niet om iemand ‘de schuld’ te geven van de problemen in het onderwijs. Het idee dat er één partij hoofdschuldige is (leraren, bestuurders, leidinggevenden, inspectie, overheid) en dat de oplossing eruit bestaat om die partij de duimschroeven aan te draaien, moeten we nu juist eens loslaten. Ik wil betogen dat we zouden moeten accepteren dat goed onderwijs een lastig te definiëren begrip is en we moeten stoppen met het opleggen van eendimensionale sjablonen aan het hele onderwijsveld.

Voor veel leraren is hun belangrijkste motivatie om in het onderwijs te werken juist de veelkleurigheid van het contact met leerlingen. Wil je het beroep aantrekkelijk houden en leraren gemotiveerd houden in hun werk, dan moeten we oppassen ze niet voortdurend af te rekenen op een steeds nauwere set indicatoren.

Natuurlijk willen we dat leerlingen goed leren lezen en rekenen, maar de echte voldoening van het werk van de leraar bestaat uit het zien hoe een kind zich ontwikkelt tot een volwassene, zijn of haar talent leert ontdekken en ontwikkelen, zelfvertrouwen opdoet in relaties met anderen. Als we die ontwikkeling centraal stellen, hanteren we een veel bredere opvatting van kwaliteit. Een opvatting waarvoor alle betrokken partijen hun verantwoordelijkheid zullen moeten nemen. Niet alleen directeuren en bestuurders, ook leraren, leerlingen zelf, daarbij gesteund door hun ouders. En niet in de laatste plaats de overheid, die weer een verlengstuk is van alle burgers.

Onderwijs is niet een losstaande dienst die je als maatschappij inkoopt alsof het een verzekeringspolis is. Ieder land krijgt het onderwijs dat ze verdient, en als we kritiek hebben op het onderwijs, zullen we altijd moeten beseffen dat dat ook iets over onszelf zegt.