In zijn psychologie maakt Seneca een onderscheid tussen ‘vrijwillige reacties’ en ‘onvrijwillige reacties’. De laatste zijn onze impulsieve en emotionele reacties. De eerste zijn reacties die voortkomen uit onze eigen rationele keuzes.
Met positieve emoties hadden de stoïcijnen geen probleem. Positieve emoties zijn goed, hoewel je een echte stoïcijn nooit zal betrappen op onbezonnenheid. Onvrijwillige reacties die leiden tot positieve emoties worden naar waarde geschat, maar indien nodig tot de orde geroepen in de stoïcijnse geest.
Woede
Seneca geeft als voorbeeld de woede. Het is niet alleen een zeer onprettige emotie, maar doordat woede ontstaat als onvrijwillige reactie leidt het ook vaak tot onverstandige daden. Woede komt volgens Seneca voort uit verkeerde verwachtingen en is destructief.
Wat we moeten doen om woede tegen te gaan, is in eerste instantie onze verwachtingen bijstellen. De wereld en de mensen om ons heen zijn niet perfect. Niet alles zal altijd op rolletjes lopen. Wie zich daarop instelt, wordt vanzelf al minder vaak kwaad.
Wat iemand volgens Seneca het beste kan doen, is zich na het opstaan indenken wat er die dag allemaal fout zou kunnen lopen, en zich daar vervolgens op voorbereiden. Zo iemand zal zich niet de hele dag over alles en nog wat ergeren, en kan opgelucht slapengaan omdat tenminste niet iedere ramp daadwerkelijk heeft plaatsgevonden.
Ons laten leiden door rationele overwegingen in plaats van woede, beschermt ons tegen onverstandige beslissingen. Wie zijn woede overwint hoeft niet te straffen uit woede, maar kan straffen vanuit rechtvaardigheid. En dit geeft uiteindelijk veel meer rust en tevredenheid.
Verdriet
Woede is volgens Seneca een relatief gemakkelijk te overwinnen emotie. Veel lastiger is het gesteld met verdriet. Ook verdriet hangt samen met de verkeerde of te hooggespannen verwachtingen, maar deze verwachtingen zijn moeilijker bij te sturen. Seneca was grootmoedig genoeg om toe te geven dat hij bij de dood van onder andere zijn moeder en een vriend onbedaarlijk heeft gehuild.