Ooit van Baron Wolfgang von Kempelen gehoord? Nee? Ook zonder Sargasso zou die omissie wellicht snel zijn opgelost, want de baron is hot. En dat is niet vreemd. In 1769 bouwde de geniale ambtenaar aan het Weense hof ’s werelds eerste schaakmachine na een weddenschap. Aan het einde van de 18e eeuw zwerven er veel rariteiten door hoven en steden, maar een sterk spelende schaakautomaat was ongetwijfeld een sensatie. Von Kempelen hielp die populariteit nog een handje door de, in die tijd modieuze, exotische vormgeving van het grote apparaat: aan een grote houten tafel zat een robot-Turk die met z’n mechanisme arm daadwerkelijk de stukken verzette. In de later verbeterde versie kon de kunstmatige Moor ook nog ‘schaak!’ roepen.
Europa was verguld. Zelfs de ijdele Napoleon liet de maker niet terechtstellen nadat hij in een partijtje werd verslagen. Er was alleen één kleine maar bij de genialiteit van ingenieur Von Kempelen: ‘de Turk’ zoals de automaat was gaan heten, was nep. Door middel van spiegels waren er sterke schakers in verborgen.
Die trucs waren overigens echt nodig omdat Von Kempelen voor elke demonstratie aan de verbijsterde toeschouwers liet zien het binnenwerk van de machine geheel uit tandwielen bestond. Maar zelfs de in die tijd beroemde Duitse kampioen Allgaier heeft bekend in de Turk te hebben plaatsgenomen en met een vernuftig magnetensysteem de stukkken in werking gezet.
Anticlimax? Dan zou de recente aandacht voor de Turk op geen enkele manier te verklaren zijn: Robert Löhr schrijft zijn roman ‘De Schaakmachine‘ in 2006 (de Britse journalist Tom Standage deed dat al in 2004) juist omdat de Turk ondanks het bedrog altijd is blijven fascineren. Op de eerste plaats omdat de ‘computer’ aan zoveel historische figuren is verbonden. Zo heeft Edgar Allen Poe uiteindelijk Von Kempelen ontmaskerd.
Maar er is meer. Ondanks de goocheltrucs was Von Kempelen zijn tijd ver vooruit. Een kopie van het spraaksysteem waarmee de robot zetten kon aankondigen inspireerde ene Alexander Graham Bell later tot een wat bekender patent: de telefoon. De Turk trok ook de aandacht van Charles Babbage, door velen als de aartsvader van de moderne computer beschouwd.
Uiteindelijk werd de rariteit door een Amerikaanse zakenman mee naar de Verenigde Staten genomen waar het ook nog furore maakte. In 1853 ging ‘De Turk’ verloren in een brand.