Kennis van lokale structuur essentieel bij militaire interventies

ACHTERGROND - De Brit Rory Stewart heeft als diplomaat van dichtbij meegemaakt hoe het eraan toe gaat in Irak en in Afghanistan. Hij betoogt dat de inspanningen van het Westen in Irak en Afghanistan zijn mislukt door gebrek aan kennis en inlevingsvermogen in de lokale gebruiken en structuren.

Het Duitse leger verlaat waarschijnlijk al volgend jaar de provincie Kunduz. Wanneer de Duitsers hun kamp sluiten zal dat mogelijk ook gevolgen hebben voor de politietraining missie in de noordelijke Afghaanse provincie. De Nederlandse militairen zijn namelijk gehuisvest op de Duitse militaire basis. Zij zijn afhankelijk van onze oosterburen voor de voorzieningen op het kamp, de beveiliging ervan en de hulp aan Nederlandse militairen in noodgevallen. Het einde van de Nederlandse training van politieagenten staat eigenlijk gepland in 2014.

Vanaf de start van de NAVO-missie in Afghanistan (ISAF) is er al discussie over het nut van de militaire ingreep en de effectiviteit van het opbouwwerk. Dat geldt ook voor de Nederlandse inbreng, eerst in Uruzgan en nu in Kunduz. Wordt er wel werkelijk opgebouwd of is het nog oorlog? Het antwoord daarop is een beetje van beide en is ook afhankelijk per provincie. Kunduz is, hoewel niet vrij van incidenten, altijd rustiger geweest dan bijvoorbeeld de zuidelijke provincies Uruzgan en Helmand.

In de Volkskrant stond vorige week zaterdag een interview met de Brit Rory Stewart, die vanaf 2003 verschillende diplomatieke functies in Irak en Afghanistan bekleedde. Hij was onder andere assistent-gouverneur in Irak. In de jaren daarvoor maakte hij een voettocht door Irak, Afghanistan, Pakistan, India en Nepal. Over zijn belevenissen in Afghanistan, dat hij van Herat in het westen naar Kabul in oosten doorkruiste, schreef hij het prachtige boek The places in between (in Nederlandse vertaling verschenen als Tussenstations).

Volgens Stewart zijn de inspanningen van het Westen in Irak en Afghanistan mislukt. Het veranderen van een land en een systeem lukt niet zolang je de lokale omstandigheden niet begrijpt. Zijn reis door Afghanistan in 2002 was weliswaar niet gespeend van gevaar, zoals het risico van het trappen op mijnen, maar hij kon in betrekkelijke veiligheid door het land lopen. Het Westen zag Afghanistan echter als een onbestuurde woestenij. Stewart over zijn reis: ‘Ik ontmoette talloze lokale leiders die de orde handhaafden en rechtspraken’. Dat het niet de Westerse vorm van orde en recht is, dat moge duidelijk zijn. Dat laat dit artikel van Natalie Righton nog maar eens goed zien. Jonge meisjes worden vermoord als ze weglopen om uithuwelijking ter voorkomen. Ook zitten meisjes vast voor ‘de gedachte aan overspel’, dat heet daar dan een zedenmisdrijf.

Van het tot stand brengen van een nieuwe moderne staat in Irak en Afghanistan is niets terecht gekomen volgens Stewart. Ondertussen zijn wel de oude structuren ontwricht door de aanwezigheid en de acties van de Westerse landen. Hij noemt opmerkelijke voorbeelden. Afghaanse dorpelingen die zelf huizen opblazen omdat ze weten dat ze geld krijgen als ze zeggen last te hebben van de Taliban. Of vrachtauto’s die een Amerikaanse basis in Irak bevoorraden die steeds door stamleden worden aangevallen. Dan worden er beveiligers ingehuurd, dezelfde stamleden. Nederland weigerde in Uruzgan zaken te doen met lokale krijgsheer Matiullah Khan die voor zulke ‘beveiliging’ zorgde. Toen de Amerikanen Uruzgan in 2010 overnamen haalden zij de banden van voor de Nederlandse periode echter gewoon weer aan.

De laatste fase van de ISAF-missie, nu al enkele jaren aan de gang, is erop gericht de Afghaanse staat zodanig in te richten dat het bestuur kan worden overgedragen aan de lokale autoriteiten. In een aantal provincies is dit ook al gebeurd. Het trainen van politieagenten en het bevorderen van het rechtssysteem (zoals het opleiden van rechters) in Kunduz is hier een onderdeel van. De blauwdruk voor Westerse staten is echter niet één op één toe te passen op een land als Afghanistan, zo betoogt Stewart. Afghaanse burgers maken soms liever gebruik van rondrijdende Taliban-rechtbanken dan van de ‘moderne’ rechtspraak, die als traag en corrupt wordt gezien. De Taliban-oordelen zijn dan wel hard, maar ook snel en rechtvaardig. In de ogen van Afghanen.

In dit artikel uit eind 2011 in The Guardian legde Stewart zijn stelling al uitgebreider toe. Hij maakte daarbij de vergelijking met de oorlog in Bosnië. Volgens Stewart was het ingrijpen van de internationale gemeenschap daar een succes omdat het ging om het beëindigen van een humanitaire crisis en niet om het bestrijden van een ideologisch gevaar voor de Westerse samenleving. Veranderingen en hervormingen kwamen vanuit de Bosnische samenleving en werden niet opgelegd door de interveniërende staten. Dat kwam volgens Stewart met name door het beperkte mandaat dat de troepen hadden. Na de ervaringen in Somalië en Rwanda moesten de risico’s worden beperkt. Stewart gaat daarbij overigens wel erg gemakkelijk voorbij aan het feit dat juist dit ondaadkrachtige optreden in bijvoorbeeld Srebrenica aan 8000 moslims het leven kostte.

De interventies in Irak en Afghanistan zijn van het type lange adem. Tegelijkertijd neemt de druk van de publieke opinie toe naarmate er meer militairen sneuvelen en er geld wordt gepompt in een land ver weg terwijl de economische crisis thuis heeft toegeslagen. Dus trokken de Verenigde Staten zich versneld terug uit Irak en ook in Afghanistan wordt er alles aan gedaan om in 2014 het land over te kunnen dragen aan de Afghaanse autoriteiten.

Over Irak kunnen we in ieder geval zeggen dat het nog verre van een stabiel land is. En hoe duurzaam de inspanningen van meer dan een decennium in Afghanistan zullen blijken te zijn? Het werkelijke antwoord daarop zal zich in de jaren na de terugtrekking van de NAVO-troepen gaan vormen.