Right to Know Day

Dit is een eerste gastbijdrage van Joost Schellevis.

Al sinds begin deze eeuw wordt op 28 september in veel landen de Right to Know Day gevierd, een dag waarop het belang van een transparante overheid wordt benadrukt. Zo niet in Nederland. En dat terwijl ons land met de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) uit 1980 ooit juist een voorloper was als het om transparantie gaat. Reden genoeg voor onder andere onderzoeksjournalist (en enthousiast gebruiker van de Wob) Brenno de Winter, de Nederlandse Vereniging van Journalisten en een aantal burgerrechtenorganisaties om de handen in een te slaan: dinsdagavond vond in Den Haag het eerste Nederlandse Right to Know Day-programma plaats.

Vol was het restaurant in Den Haag waar de Right to Know Day werd gevierd niet, maar voor een eerste initiatief over een toch vrij abstract onderwerp was de zaal aardig gevuld. De avond ving aan met een documentaire over de Nederlandse Wet openbaarheid van bestuur. Dat zou de rest van de avond grotendeels het onderwerp blijven; het gaat namelijk niet goed met die wet, was de boodschap. De Wob is bedoeld om mensen inzage in beslissingen van de overheid te geven: met een inzageverzoek kunnen documenten worden opgevraagd die anders ergens in een bureaula zouden zijn blijven liggen. In de praktijk zouden indieners van een Wob-verzoek echter nogal eens tegengewerkt worden. Sterker nog: “Van alle landen met vergelijkbare wetten presteert alleen Zimbabwe slechter,” stelde Wob-expert Roger Vleugels, “en dat komt doordat je in dat land kan worden doodgeschoten als je een Wob-verzoek indient.”

Volgens Vleugels is de transparantie van bestuur onder de kabinetten-Balkenende ‘steeds verder afgebroken’; dat schrijft hij in het ‘Zwartboek Wob’ dat hij dinsdag presenteerde. Overheden werken indieners van een verzoek tegen: de behandeltermijn van een verzoek wordt zelden gehaald (zelfs nadat deze vorig jaar werd verdubbeld naar twee maanden) en bepaalde overheidsinstellingen, zoals sommige gemeenten, willen dat mensen betalen voor een Wob-verzoek. Daar komt bij dat verzoeken niet zelden worden afgewezen en er een bezwaarprocedure moet worden gestart; soms is zelfs een gang naar de rechter nodig om inzage te krijgen in overheidsdocumenten.

Ambtenaren doen soms hun uiterste best om niet aan verzoeken te hoeven voldoen: als iemand vraagt om ‘rapport X’ en het heet eigenlijk ‘rapportage X’, dan is de kans groot dat de vrager nul op het rekest krijgt, stelt Vleugels – het document bestaat strikt genomen namelijk niet. Bestaat het document wel, dan kan de overheid een inzageverzoek nog op meerdere gronden afwijzen. En alsof dat nog niet genoeg is: het is onduidelijk welke overheidsinstellingen nou precies onder de Wob vallen. De met publiek geld gefinancieerde Vereniging van Nederlandse Gemeenten wist de rechter ervan te overtuigen dat het geen bestuursorgaan is, en kwam zo onder een Wob-verzoek uit.

Dit alles terwijl overheidsdocumenten eigenlijk ‘onze’ documenten zijn – letterlijk zelfs, want sinds de invoering van de Wob is een burger die zich ‘namens het volk of het algemeen belang’ meldt, mede-eigenaar van overheidsdocumenten. GroenLinks-Tweede Kamerlid Mariko Peters kondigde dinsdagavond daarom een initiatief-wetsvoorstel aan, om burgers bredere toegang tot overheidsdocumenten te geven. Het is nog niet duidelijk welke partijen haar voorstel zullen steunen. Ook de Nederlandse Vereniging van Journalisten kondigde actie aan: deze komt met een onderzoek naar misbruik van de Wob door de overheid, als antwoord op een overheidsonderzoek naar burgers die ’te veel openheid zouden vragen’.

De avond blonk uit in eensgezindheid. Alleen PVV-Tweede Kamerlid Hero Brinkman plaatste kanttekeningen: hij is bang dat er ‘extra gegevens bij moeten worden gehouden’ om aan alle verzoeken om gegevens te voldoen. Dat zou extra ambtenaren kosten en dus meer geld. Oplossing: burgers zouden een bepaald belang moeten hebben bij het opvragen van data, om te voorkomen dat ze zomaar gegevens opvragen. Volgens Peters is het echter niet aan de overheid om te bepalen wat een goede motivatie is. Overigens geldt de Wob alleen voor documenten die al bestaan: de zorgen van Brinkman zijn dus onnodig.

Om burgers de weg te wijzen bij het indienen van een verzoek werd dinsdagavond ook de website Woberator gelanceerd. De ‘Wob-toets’ moet voorkomen dat burgers verzoeken indienen die helemaal niet onder de Wet openbaarheid van bestuur vallen; is er een geldige grond voor een verzoek, dan wordt uitgelegd hoe een procedure in zijn werk gaat.