Recensie Zomergasten met Annejet van der Zijl

RECENSIE - Het begon na een fragment van de BBC, waarin een stel veren en een bowlingbal gebroederlijk naar beneden vielen door het luchtledige. Ze kwamen precies op hetzelfde moment neer. De vrije val was vertraagd, zodat je niet zag met welke snelheid de veer en de bowlingbal vielen. De presentator haalde Newton en Einstein erbij. Dat Newton zou zeggen dat de zwaartekracht ze naar beneden trok. En dat Einstein zou zeggen dat, als je de context wegdenkt, er niets is wat zegt dat de bal en de veer aan het vallen zijn. “Snap jij dit?”, vroeg Annejet van der Zijl aan Wilfried de Jong toen het fragment was afgelopen. Die mompelde iets over astronauten en hoe die altijd in de ruimte zweven. Ik vermoed dat hij niet door had dat de beelden waren vertraagd. Een duidelijk ‘nee, ik snap er geen reet van’ dus. Van der Zijl zei dat ze inmiddels had geaccepteerd dat ze hier niets van begreep. Ze kon ook zonder het te snappen genieten van de schoonheid van wat ze zag.

Dit fragment lag in het verlengde van wat ze had verteld over haar belangrijkste drijfveren om een specifiek verhaal te vertellen. Er moest iets zijn wat ze niet snapte, maar wat ze wel wilde snappen. Een verborgen mysterie. Iets waar je niet meteen je vinger achter kan krijgen. Voordat ze begon aan haar biografie over Annie M.G. Schmidt werd ze getriggerd door een interview dat Schmidt had met Ischa Meijer. Daarin vertelt de bedenker van Jip en Janneke, Pluk van de Petteflat en Floddertje op zeer aanstekelijke wijze hoe ze op haar 36e een voorbehoedsmiddel gaat halen bij een seksuoloog, niet wil vertellen of ze vaginaal of clitoraal klaarkomt en vervolgens naar de psychiater wordt doorverwezen. Hoe goed Annie M.G. Schmidt hier ook de eigenzinnige oma neerzet die iedereen zo graag ziet, Van der Zeijl vermoedt dat er een interessanter verhaal achter schuilgaat. En achter dat verhaal wil ze komen. De sleutel van dat verhaal kreeg Van der Zijl toen ze in een interview las dat Annie M.G. Schmidt, gevraagd naar haar sterkste én haar zwakste punt, voor beide haar behoefte om anderen te behagen noemde. Dat was het moment dat Van der Zijl haar onderwerp begon te snappen.

Naar aanleiding van Van der Zijls bekentenis dat ze het fragment met de bowlingbal en veren juist niet snapte, vroeg Wilfried de Jong wat ze nog meer niet snapte. “De dood”, zei van der Zijl. En dat snapte Wilfried de Jong dan weer niet. Want als er iets duidelijk was in het leven, dan was het de dood. Waarna De Jong vroeg of ze er wel eens bij was geweest, bij iemands dood. Hij refereerde aan haar vader die net was overleden. Ze was er niet bij geweest toen hij stierf, zei ze. De Jong was er wel een paar keer bij geweest, dat de dood bij iemand intrad, hij vond het iets kalmerends hebben. Op dat moment leek Annejet van der Zijl op het punt te staan in huilen uit te barsten. Mijn vrouw had net gezegd dat ze al de hele avond iets droevigs had. Nu moest ik haar gelijk geven. Ik dacht eigenlijk dat ze alvast een soort voortreurnis had voor het daarop volgende fragment over een fotograaf die geobsedeerd was door tweelingen. Het bleek een nogal ontroerend fragment waarin de fotograaf (die zelf, zo ontdekte hij op latere leeftijd, een doodgeboren tweelingbroertje had) aannemelijk maakte dat tweelingen in de baarmoeder een unieke band opbouwen.

Annejet van der Zijl bleek hetzelfde te hebben meegemaakt als de fotograaf: ook zij was een eenzame tweeling. Net als de documentairemaker van Lone Twin. En nu was het mijn beurt om iets niet te snappen, want hoe is het mogelijk dat Wilfried de Jong zijn gasten zo vaak niet goed aanvoelt? Ik neem aan dat hij wist dat Annejet van der Zijl een doodgeboren tweelingbroertje had. Hij liet, voor zover ik kon beoordelen, niet merken dat hij het voor het eerst hoorde. En ik neem aan dat hij wist dat het fragment over eenzame tweelingen zou komen en dat Van der Zijl dit niet zomaar had gekozen. Hij had toch op z’n minst kunnen begrijpen dat de opmerking van Van der Zijl over de dood en dat zij die niet snapte een opstapje vormde voor het verhaal over haar doodgeboren tweelingbroertje? Waarom probeert hij haar dan te laten inzien dat de dood juist heel eenvoudig te begrijpen is? Waarom wil hij haar zijn ideeën over de dood opdringen terwijl dat het laatste is waar zij op dat moment behoefte aan heeft? Waarom ziet hij het bruggetje niet? Waarom laat hij zijn gesprekspartner op dat moment niet gewoon vertellen? Waarmee we bij het volgende punt komen dat ik niet snap van Wilfried de Jong.

En daarvoor ga ik wéér even terug naar het fragment met de veren en de bowlingbal. Dat demonstreerde namelijk ook hoe je verhalen moet vertellen in de ogen van Annejet van der Zijl. Door zo beeldend mogelijk te omschrijven wat er gebeurt, zonder te interpreteren. Zoals de BBC liet zien hoe een bowlingbal en een stel veren precies even snel naar beneden vielen, zo moet je in een reconstructie eenvoudigweg beschrijven wat iemand heeft gezien. Of wat iemand heeft meegemaakt. Dat moet voor zich spreken. Je moet nooit vragen hoe het was of hoe iemand iets ervaren heeft. Je moet de zintuigen het werk laten doen. Zoals de documentaire Bravehearts doet met een meisje dat in een minutenlange monoloog heel secuur beschrijft wat zij zag toen Anders Breivik geen politieagent bleek te zijn, maar een psychopaat die zoveel mogelijk kinderen wilde vermoorden. En zoals Ischa Meijer deed als hij in een interview met iemand die net ontslagen was diens laatste werkdag liet omschrijven. En zoals Jean Luc Godard deed toen hij vastlegde hoe The Rolling Stones Symphony for the Devil steeds meer vorm gaven. En zoals de videoclip van Feel the Love van Rudimental laat zien hoe de Fletcher Street Urban Riding Club zich op paarden door een achterbuurt in Philadelphia beweegt. Zo vertel je een verhaal.

Maar wat doet Wilfried de Jong als Annejet van der Zijl zegt dat ze nog precies weet waar en wanneer haar moeder haar vertelde dat ze een doodgeboren tweelingbroertje had? In plaats van dit voorzetje in te koppen en haar te laten beschrijven wat er toen gebeurde, welke woorden haar moeder gebruikte en bijvoorbeeld wat voor weer het die dag was, in plaats van dat te laten vertellen, vraagt hij haar om het te interpreteren. Eerlijk gezegd ben ik vergeten wat hij precies vroeg, maar hij negeerde in ieder geval de vertellessen van de avond en vroeg iets waar Van der Zijl niet echt antwoord op kon geven. Iets wat het soort gepsychologiseer zou moeten opleveren waar Wilfried de Jong zo dol op is, maar waar al zijn gasten zo’n hekel aan hebben.

In de vierde aflevering van Zomergasten 2015 vertelde Annejet van der Zijl hoe ze langzaam ontdekte wat haar taak was in dit aardse tranendal. Hoe haar intellectuele ouders haar een jeugd lang hadden laten lezen. Hoe Doctor Zhivago haar liet dromen van een groots en meeslepend leven. Hoe de naargeestige jaren ’80 haar hadden belet zich te ontplooien. Hoe het gelijk van Pim Fortuyn en Theo van Gogh haar hadden gesterkt in haar overtuiging dat je de waarheid alleen maar achteraf kan leren kennen. Hoe Dominique Dunne haar op het spoor van de verhalende journalistiek had doen komen. Enzovoort. Het verhaal over haar doodgeboren broertje vormde de dramatische climax van de avond. Gevolgd door de catharsis in de vorm van de clip met de paarden. Ze had het voorbeeldig in elkaar gezet.

Jammer dat het zo weinig over Prins Bernhard ging.