RECENSIE - Vandaag, dezelfde dag dat ik Het hele leven is hier een wereld op zichzelf. De geschiedenis van kamp Vught van Marieke Meeuwenoord uitlees, is het zeventig jaar geleden dat het concentratiekamp Vught is ontruimd. Ik tik deze leeservaring voorafgaand aan de herdenking op de televisie. Het is een kloek boek van 432 pagina’s.
Het boek is vlot geschreven in een wat populaire stijl, het leest lekker weg, met een groot gebruik van primaire bronnen, citaten uit brieven, verhoren, interviews. Die geven het verhaal kleur en vaart. Omdat het zo lekker leest gebeurt er iets in mijn hoofd. Geleidelijk zak ik terug in een tijd die net voor mijn geboorte ligt, begin ik de wereld te zien in een wat vergeeld zwart-wit, inclusief de armoede en geuren die kort na de bevrijding zich als eerste herinneringen in mijn hoofd nestelden. Het gevoel van beklemming wijkt nog niet nu ik het uit heb.
Het boek is een populaire versie van een proefschrift. De auteur is geboeid door de samenleving, de microcosmos van verschillende soorten mensen, in extreme omstandigheden. Hoe leefden zij met elkaar samen? Hoe gingen bewakers om met hun lotgenoten? Werkten ze me met de SS of verzachtten zij de omstandigheden? Het verhaal van het kamp is een verhaal van mensen.
De historica slaagt er voor een deel in dat verhaal te vertellen. Zij weet te boeien als het gaat om beschouwingen over vriendschap, het onderscheid tussen mannenrollen en vrouwenrollen en de gevolgen daarvan. Zij schildert de dubbele werking van de principiële Jehova-getuigen: ze waren onhandelbaar voor de bewakers, maar veroorzaakten door hun starheid ook problemen.
De Joodse gevangenen en hun hoop, de geruchten over de vernietigingsindustrie en de betekenis die dat had, brengt zij ook sterk. Weliswaar is het verhaal over het ongeloof in de zich opeenstapelende bewijzen eerder verteld, maar dat blijft boeien. Zo schreef Laqeur bijvoorbeeld over rijen wachtenden die op luchtfoto’s van crematoria te zien waren. ‘Unspeakable news’ noemt hij de berichten over genocide. Het beestachtige is niet te begrijpen of waar te nemen, zelfs al kijk je er naar.
Meeuwenoord schrijft ook over overlevingsstrategie van gevangenen: zingen, saboteren, schoonhouden van je lichaam, vriendschappen en hun beperking, de rol van de politieke gevangenen en de communisten. Alleen heb ik het idee dat Jolande Withuis daarover meer te vertellen had.
Ook werd ik geboeid door het ‘bunkerdrama’, een collectieve straf voor het tot de orde roepen door de kampbewoners van iemand die aan verraad had schuldig gemaakt. Een groot deel van het vrouwenkamp bekende enige lichte vergrijpen. In januari 1944 werden, als straf, 74 vrouwen in een cel gepropt van nog geen negen vierkante meter. Na een ellendige nacht lagen 34 vrouwen in het midden opgestapeld: 24 buiten bewustzijn, tien dood.
Toch zit hier ook mijn kritiek: ik vind de merkwaardige redundante bevelslijnen van de Duitsers niet sterk behandeld. Organisatieanalyses over de wonderlijke efficiency van de Duitsers laten nooit helder structuren en aansturingsmechanismen zien. Meeuwenoord schrijft over de instructies van Rauter, die vond dat Vught een modelkamp moest zijn en bezorgd was over de effecten van gebeurtenissen in het kamp op de buitenwereld. Was dat opportunisme, of moeten we Rauter zien als gematigd? Daar komen we niet echt achter.
De kampcommandant, Grünewald, werd op Rauters instructies gearresteerd voor dit bunkerdrama. In maart 1944 werd hij door het SS und Polizeigericht veroordeeld tot drieënhalf jaar gevangenis. In overleg tussen Rauter en Himmler werd de straf door de laatste vernietigd: de oud kampcommandant mocht acht dagen verlof om afscheid van familie te nemen en werd daarna naar het oostfront gestuurd, waar hij in januari 1945 sneuvelde in Hongarije.
Het is een markant verhaal. De uitvoerders waren wel eens wat ‘overijverig’. Rauter was een betrouwbare helper van Seyss-Inquart, maar moet hij door deze affaire en door zijn algemene instructie om het Kamp Vught gematigd te runnen, als een redelijke Duitser worden gezien?
Het kan liggen aan mijn behoefte om ‘onvoltooide geschiedenis’ te lezen: wat betekent het terugkijken naar het verleden voor onze blik op de wereld van vandaag? Je zou verwachten dat de vragen die de onderzoeker zich stelt, zouden worden verbonden met thema’s van nu. Maar nu ik het boek uit heb, lijken die onderzoekvragen een beetje diffuus. Ook andere vragen mogen: zoals die over Rauter. Was hij een gematigder bezetter dan hij doorgaans wordt geschilderd?
Natuurlijk, Vught was een leefgemeenschap van duizenden. Er woonden in anderhalf jaar 32.000 gevangenen. Die bevolking was zeer gedifferentieerd: meerdere soorten gijzelaars, studenten, vrouwen, joden, politieke gevangenen. De verbindingen met Amersfoort en Westerbork, de overeenkomsten en verschillen worden goed verteld. Ook de werkwijze, de training die bewakers kregen in het Dachauer model, worden geschetst: de barbaarsheid van het kampregime was systematisch en doordacht. Bewakers werden in die barbaarsheid getraind.
Het boek is een monument voor de Nederlanders, die het kamp hebben doorstaan. Het is een kleurrijke, vlot leesbare en soms indringende beschrijving geworden. In analytische zin viel het echter een beetje tegen.
Marieke Meeuwenoord, Het hele leven is hier een wereld op zichzelf. De geschiedenis van kamp Vught / ISBN 978 90 234 8912 2 / paperback / € 24,90 / 432 pagina’s