Over racisme en antiracisme

LONGREAD - Racisme is een complex en veelzijdig verschijnsel dat goed moet worden begrepen wil het effectief bestreden worden. Allereerst is het nodig het verschijnsel goed te definiëren. Dat blijkt wel uit de vele discussies met alle gevoeligheden van dien en misverstanden die het steeds weer oproept. Het is van belang een uitgewerkt begrip van racisme te hanteren. Ik ga in dit stuk in op racisme en de recente geschiedenis van het antiracisme, in de hoop op inspiratie voor een vernieuwde beweging.

Racisme is een complex en veelzijdig systeem van dominantie en uitsluiting dat sociale ongelijkheid tussen verschillende etnische groepen teweegbrengt. Dit systeem wordt in de geschiedenis en in verschillende samenlevingen steeds opnieuw  ge(re)produceerd door de praktijken van dominante groepen, inclusief hun discours, en door gedeelde beelden die de werkelijkheid betekenis geven. In mijn opvatting verwijst racisme niet alleen naar openlijke en gewelddadige vormen van sociale overheersing maar ook naar meer indirecte en subtiele vormen zoals die naar voren komen in dagelijkse praktijken en naar meer structurele vormen die bedoeld of onbedoeld discriminerend uitwerken. Hierbij is het ook belangrijk op te merken dat racisme niet moet worden gezien als een eigenschap van individuen maar eerder als een dynamisch, voortdurend veranderende  (ideologische) dimensie van sociale praktijken; daaronder versta ik ook discursieve praktijken zoals die naar voren komen in politieke debatten en de media. Een moreel appel schiet dan ook tekort als het erom gaat racisme tegen te gaan.

Vier domeinen

Racisme verandert met de tijd en met de politiek-economische en sociaal-culturele omstandigheden waarin het voorkomt. Racisme is niet altijd en overal hetzelfde maar neemt  verschillende vormen aan, met verschillende effecten en verschillende relaties met andere discriminerende structuren zoals bijvoorbeeld met seksisme of  met discriminatie naar klasse. Zo zijn de veronderstelde genetische verschillen die in het racistische discours van voor de wereldoorlog een belangrijke rol speelden nadien vervangen door (vaak veronderstelde) verschillen tussen culturen, naties en religies.

Vervolgens is het belangrijk te bezien waar racisme zich manifesteert: vier belangrijke domeinen komen dan in zicht:

• alledaags racisme – van de ene burger tegen de ander;
• elite racisme – denk maar aan uitlatingen in krantencolumns, de politiek, sommige wetenschappers en essayisten;
• institutioneel racisme – in onderwijs, op de arbeidsmarkt;
• politiek georganiseerd racisme – extreemrechts en populistische partijen – een domein waar we tegenwoordig veel mee te kampen hebben.

Hoe herkennen we racisme?  

Racisme gaat over macht en uitsluiting, over polarisatie tussen groepen van verschillende herkomst, waarbij aan hun onderlinge verschillen een schijn van natuurlijkheid wordt gegeven – het sociale of politieke wordt vervangen door het culturele dat ‘van nature’ vanzelfsprekend zou zijn. Het gaat steeds om verschillen, biologische of culturele, of om een onontwarbare mengeling daarvan, en de vermeende gevolgen. Een andere belangrijk gegeven – een veel voorkomend patroon –   is de ontkenning of bagatellisering van het verschijnsel, door het te beschouwen als een incident, een individueel probleem van een ontspoorde burger in plaats van als een structureel sociaal probleem dat constante aandacht vergt. Dit gebeurt ook door racisme weg te definiëren als uitsluitend betrekking hebbend op biologische verschillen in huidskleur en dergelijke.  Het is dan ook niet eenvoudig gebleken om dit verschijnsel op de publieke agenda te krijgen en te houden en er is een niet aflatende strijd gaande rond de erkenning ervan.

Etnische discriminatie is na de Tweede Wereldoorlog  als maatschappelijke praktijk onlosmakelijk verbonden geweest met de postkoloniale trek en arbeidsmigratie naar westerse landen. De groepen die doelwit zijn, en de inhoud en intensiteit van vooroordelen en discriminerende gedragingen zijn in de loop van de afgelopen halve eeuw aan verandering onderhevig geweest. Soms verschoof de aandacht van de ene naar andere groepen. Zo waren in Nederland in de jaren zestig overwegend de Zuid-Europese gastarbeiders voorwerp van discriminatie, in de jaren zeventig de Surinamers en later vooral de Marokkanen, Turken en asielzoekers. Dan weer vond een herdefinitie plaats, of werden de discriminatiegronden verschoven maar niet de groepen. In plaats van nationaliteit, etniciteit of verblijfstatus – bijvoorbeeld als vluchtelingen – werd religie steeds meer als het meest bepalend gezien voor de groepsidentiteit. Zo werden Turken en Marokkanen, Somaliërs en Afghanen – of ze het nu zijn of niet en hoezeer ze ook verschillen in de beleving van hun religie  – tot ‘moslims’.

Dynamiek

‘Dit nooit meer’ is het motto geweest dat burgers in Europa, van links tot rechts, tot ver na de Tweede Wereldoorlog heeft gemotiveerd om weerstand te bieden tegen de gevaren van fascisme, racisme en discriminatie. Antidiscriminatiebeleid is in Nederland in de afgelopen vijftig jaar in het verlengde hiervan geleidelijk verankerd in wet- en regelgeving. Toch staat dit de afgelopen tijd sterk onder druk , vooral van een groeiende islamofobe ideologie, sinds het bondgenootschap dat regeringspartijen aangingen met de PVV in de vorige Kabinetsperiode – het bondgenootschap werd beëindigd maar de residuen bleven achter. Tegelijkertijd is duidelijk dat het al langer flink schort aan de politieke erkenning van racisme als een structureel verschijnsel in de Nederlandse samenleving. Racistisch geweld wordt vaak niet als zodanig onderkend, gebagatelliseerd en weergegeven als een incident of een individueel probleem van een ontspoorde burger in plaats van als een structureel sociaal probleem dat constante aandacht vergt. Als we kijken naar de geschiedenis van de afgelopen decennia dan zien we de volgende dynamiek : racisme komt in de publieke aandacht bij ernstige incidenten of bij opleving doordat extreemrechtse organisatievorming grotere vormen aanneemt. Dit was het geval in het begin van de jaren ’80 en in het begin van de jaren ’90. We zagen de groei van incidenten en extreemrechts, een reactie daarop van de actiebeweging die zich roerde in protestacties, lobby’s en pleidooien, de politiek voelde zich geroepen om beleid te voeren, dan wel voorzieningen in het leven te roepen – institutionalisering volgde  – waarna de aandacht weer wegebde.

Acties

Tegen het eind van de jaren zeventig, begin jaren tachtig werd Nederland vaker geconfronteerd met discriminatie, de opkomst van extreemrechtse partijen en met racistisch geweld. Racisme werd steeds meer beschouwd als een hardnekkig sociaal probleem. De Nederlandse Volks Unie (NVU) was steeds actiever geworden, de Centrumpartij kwam op, Janmaat veroverde Kamerzetels; Kerwin Duinmeijer werd vermoord.  In het maatschappelijk middenveld werden acties en campagnes gevoerd en organisaties gevormd, vaak op initiatief van migrantenorganisaties: oprichting van antifascisme comités, zogenaamde Comités van Waakzaamheid (een benaming die nog stamde uit de jaren ’30) en hun samenwerkingsverbanden (ik noem het Amsterdams Initiatief tegen Racisme en Fascisme, waarin joodse en migrantenorganisaties samen optrokken). In steden, dorpen en buurten ontstonden antiracismecomités en vonden er grote demonstraties plaats. In december 1980 bijvoorbeeld demonstreerden  in Amsterdam 15.000 mensen vanaf de Dokwerker naar de Jaap Edenhal. Aan Fietsen tegen Racisme enkele jaren later namen honderden mensen deel in het hele land. Er werd een beweging Jongeren tegen Racisme opgericht en SOS Racisme International met de actie ’Ne touche pas a mon pote ‘(kom niet aan mijn maatje) deed ook hier ten lande van zich spreken. De overheid bewoog mee – vaak onderdruk van politiek toegewijde Kamerleden die zaken op de agenda te krijgen. In de eerste jaren na de invoering van de strafwetgeving tegen discriminatie in de jaren ’70 waren er nauwelijks gerechtelijke uitspraken. In 1983 werd het principe van gelijkheid en het verbod van discriminatie grondwettelijk verankerd in artikel 1 van de Grondwet: alle burgers van Nederland dienen in gelijke gevallen gelijk worden behandeld. Discriminatie op basis van religie, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op andere gronden werd grondwettelijk verboden. Vanaf de jaren tachtig werd daarnaast een gesubsidieerde infrastructuur ontwikkeld van organisaties en meldpunten tegen discriminatie. Op niveaus van instellingen, in arbeidsorganisaties, onderwijs en media werd beleid ontwikkeld om discriminatie actief tegen te gaan.

Zo’n opleving is eveneens zichtbaar in het begin van de jaren ’90: Janmaat keerde na een aantal jaren afwezigheid terug in de Kamer, en ook in de Amsterdamse gemeenteraad verwierf zijn beweging zetels. Er was opnieuw meer racistisch geweld, over de grens in Duitsland (er werden massaal protestkaarten naar de buren gestuurd) maar ook in Nederland.  Naar aanleiding van de Golfoorlog (1992) richtte dit geweld zich tegen moslims en met name tegen moskeeën. Opnieuw reageerde de antiracismebeweging: oprichting van Nederland Bekent Kleur, uitgave van een Paspoort tegen Racisme, opnieuw demonstraties en protestbijeenkomsten. De Raad van Europa lanceerde de campagne ‘All different, All Equal’ waaraan vanuit Nederland actief werd deelgenomen. Op het overheidsfront werd de Algemene Wet Gelijke Behandeling ingesteld en de Commissie Gelijke Behandeling. Voor de politie werd een Richtlijn Discriminatie ingesteld. Binnenlandse Zaken stelde een Verklaring tegen Discriminatie op en het bedrijfsleven en maatschappelijke sectoren werden aangemoedigd tot de ontwikkeling van gedragscodes.

Verandering

Opnieuw ebde de aandacht weg. En opnieuw zien we een opleving van geweld en organisatievorming in het begin van het volgende decennium, de jaren 2000. Maar nu leek er wat veranderd. De oude dynamiek was weg. In de maatschappelijke context hebben zich nationaal en internationaal  in rap tempo een aantal ontwikkelingen voorgedaan.  Het maatschappelijk debat integratie heeft er dankzij inspanningen van politieke leidersfiguren als Bolkestein, Fortuyn en later Wilders toe geleid dat de problemen waarmee  leden van etnische minderheidsgroepen worden geconfronteerd en hun integratie definitief en eenzijdig tot de eigen verantwoordelijkheid worden gerekend. Hun cultuur en religie zouden de boosdoener zijn. Migrantenorganisaties zijn effectief gemarginaliseerd, de antiracismebeweging bevindt zich meer dan ooit in het defensief ondanks voortgaande inspanningen en activiteiten.( Zie voor acties tussen 1992 en 2008 deze pagina of voor de periode daarvoor mijn boek “Van Migratie tot Burgerschap“).

Islam als bedreiging

Uit onderzoek in de jaren ’90 kwam al naar voren dat de beeldvorming over moslims onder de Nederlandse bevolking vrij negatief was. Vooral na de aanslag op het WTC in New York door extremisten in 2001, gevolgd door de moord op Van Gogh in 2004, kwamen moslims en islam in het brandpunt van de maatschappelijke, politieke en publicitaire belangstelling te staan en sindsdien is dit beeld alleen maar negatiever geworden.  Al voor 2001 waren er invloeden van internationale gebeurtenissen. In 1979 werd de sjah van Iran verdreven ten gunste van het islamitisch regime van Khomeini. Tien jaar later vond in het Verenigd Koninkrijk de Rushdie-affaire plaats en al snel volgde oorlog in de Golfregio. Het einde van de Koude Oorlog eind jaren ’80 markeerde de introductie van een nieuw vijandbeeld in de westerse wereld: de islam.  Sindsdien is door een reeks van nationale en internationale gebeurtenissen dit vijandbeeld levend gehouden en aangepast aan nationale contexten. Het heeft de groei van vooroordelen over etnische minderheden in Europese landen bevorderd en de framing van die vooroordelen in termen van het islamitisch geloof . Islamitische burgers worden in toenemende mate niet alleen gezien als bedreiging van de veiligheid maar ook van Europese culturele waarden en – vermeende – culturele homogeniteit. Hoewel die ontwikkeling al langer aan de gang was, heeft de groei van islamistisch extremisme en terrorisme vanaf het begin van het nieuwe millennium als trigger mede een rol gespeeld in deze ontwikkelingen, evenals de reactie daarop van de autoriteiten, de war on terror.  Moslims werden hierdoor in de publieke beleving steeds meer geassocieerd met geweld en terrorisme. Beleid tegen radicalisering dreigde daarmee een averechts neveneffect te sorteren: een toename van discriminatie die soms een (onbedoeld) gevolg is van dat beleid, kan juist ook weer radicalisering veroorzaken.

Ook lokale factoren hebben bijgedragen aan de ervaring van de islam/moslims als een bedreiging. Denk bijvoorbeeld aan de veel voorkomende jeugdproblematiek en de hoge criminaliteit onder bepaalde groepen migrantenjongeren. Daarnaast hebben intellectuelen, politici en media bij de ontwikkeling van islamofobie (pdf) een eigenstandige rol gespeeld.

Minder monitoring

Het is hard werken om het principe van gelijke rechten in de praktijk waar te maken. Monitorstudies tonen elke keer weer aan dat discriminatie op belangrijke terreinen zoals arbeid en onderwijs nog steeds voorkomt. In het onderwijs is nog steeds sprake van segregatie – maar het beleid om dat tegen te gaan is afgeschaft.  Op de arbeidsmarkt slaat discriminatie vooral toe bij de toegang en dus vooral ook in periode van crisis, zoals we nu opnieuw meemaken. Desondanks worden voorzieningen afgebroken: Artikel 1 ligt onder vuur, de door de overheid gesubsidieerde Monitor Rassendiscriminatie verschijnt niet meer. Maar niet alleen de overheid speelt hier een rol: het project Monitor Discriminatie & Racisme, een initiatief van de Anne Frank Stichting in samenwerking met de Universiteit Leiden , is na vijftien jaar lang de ontwikkelingen op dit gebied te hebben gevolgd, opgeheven. Nu het meer dan ooit nodig is dat ontwikkelingen worden gemonitord – zie het rapport van de commissie tegen Racisme en Intolerantie (ECRI) van de Raad van Europa-  lijkt het er op dat degenen die verantwoordelijkheid dragen terugdeinzen.

Het is van groot belang dat sociale bewegingen, gesterkt door het ECRI-rapport, de problematiek  opnieuw op de kaart zetten. In de huidige tijd is de koppeling aan een lobby om het op de politieke agenda te krijgen extra nodig. Zeker niet alleen in het belang van moslims, maar ook van andere minderheden als Oost-Europeanen, Roma, de joodse bevolkingsgroep, Surinamers en Antillianen, vluchtelingen en, nog breder,  in het belang van de rechtsstaat, ons allen dus. Een afdoend antwoord van de politiek op de ontwikkeling en groei van discriminatie op etnische gronden kan niet worden gevonden in aanpassing, ontkenning, wegkijken, depolitiseren en hopen op betere tijden zoals nu vaak gebeurt, maar dient te worden gezocht in het hooghouden van belangrijke democratische waarden als gelijkheid, tolerantie, diversiteit, antidiscriminatie, vrijheid én verantwoordelijkheid. Politici zullen hun functie als rolmodel met hernieuwd elan moeten vervullen. Ook daartoe riep de Raad van Europa op. De kernwaarden van democratie en rechtsstaat en hun onlosmakelijke verbondenheid dienen keer op keer te worden benadrukt. Het zou van grote waarde zijn als een vernieuwde antiracismebeweging politici hiertoe weet aan te sporen.

Dr. Ineke van der Valk is sociaal wetenschapper en tekstwetenschapper, expert op het gebied van etnische diversiteit, racisme, extremisme en islamofobie. Zij is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en het Meldpunt Discriminatie regio Amsterdam.