‘Democratieën zijn beter bestand tegen charismatische strongmen als Orbán, Trump en Bolsonaro dan we denken – of vrezen. Misschien moeten we meer aandacht hebben voor elites die de ontmanteling van de democratie door autoritaire leiders faciliteren’, schrijft Annelien de Dijn in de Groene Amsterdammer.
Zij heeft kritiek op de waarschuwende woorden van zowel hedendaagse auteurs als Yasha Mounk als vroegere doemdenkers als Ortega Y Gasset. Het Italië van Berlusconi is niet ontaard in een dictatuur, schrijft De Dijn. En: conservatieve elites speelden wel een sleutelrol bij de omverwerping van de democratie in de jaren twintig en dertig. Beducht voor een communistische revolutie zochten die hun heil in de armen van extreem-rechts.
Zowel het verleden als het heden van de democratie suggereert in de eerste plaats dat geconsolideerde democratieën, zoals het Frankrijk van 1969, of het Italië van 2011, beter bestand zijn tegen de verleiding van charismatische leiders dan vaak wordt gedacht. Ten tweede heeft het succes van zogenaamd populistische leiders in veel gevallen evenveel of zelfs meer te maken met strategische steun vanuit de elite – zoals Bolsonaro die kreeg vanuit de rechterlijke macht – dan met hun charismatische greep op de massa. Als we onze democratieën willen verdedigen tegen strongmen moeten we ons met andere woorden misschien minder druk maken over de gevaren van referenda, en meer aandacht hebben voor elites die de ontmanteling van de democratie door autoritaire leiders faciliteren.
Reacties (17)
Warrig stuk, waarin niet duidelijk is wat er nu precies betoogt wordt, waarin willekeurig wat voorbeelden uit de geschiedenis geplukt worden die de stelling moeten ondersteunen.
Er komen drie problemen aan de orde, die alledrie op zichzelf bestaansrecht hebben: uitholling van de democratie, racisme en xenofobie en populisme. De schrijver wil uiteindelijk af van het derde concept, maar dat lijkt me wat voorbarig, het is een nuttig concept om een bepaalde politieke houding te omschrijven. Een houding die wel degelijk een rol speelt bij het aan de macht komen en blijven van moderne autocraten als Orban en Trump. Uiteraard speelt de elite, de bestaande instituties, ook een rol. Maar cruciaal is hierbij vooral het naar hun hand zetten van de instituties door de would be autocraat, die dit kan doen door het democratisch mandaat wat hij van het volk heeft gekregen. Uiteindelijk is de autocraat en zijn entourage de elite, de oude elite wordt vervangen. Om dit mogelijk te maken speelt populistisch discours wel degelijk een belangrijke rol.
Het populistisch discours speelt volgens mij ook wel degelijk een rol in de aantasting van de democratie. Bijvoorbeeld door de ontkenning van rechten van minderheden. Het simplisme van Wilders, de opvattingen over de eenheid van ‘het volk’ en het afwijzen van diversiteit zijn strijdig met de voorwaarden voor een goed functionerende democratie.
Waar De Dijn wel een punt heeft is dat democratie ook onderuit gehaald kan worden door een elite die macht naar zich toetrekt. En die vervolgens ‘het volk’ verantwoordelijk stelt voor ondermijning van de democratie door als dwazen achter een charismatisch leider aan te lopen. De vraag moet gesteld worden: waarom doen ze dat? Wilders draagt geen verantwoordelijkheid voor het toeslagenschandaal. Hij profiteert er alleen van.
Probleem met die analyse is dat ‘de elite’ niet iets statisch is. Punt is namelijk dat je in een democratie via de stembus toegang kan krijgen tot de macht en daarmee tot de elite. Daar kan de aspirant autocraat zijn macht uitbreiden en de instituties naar zijn hand zetten, ook als die instituties proberen de democratie te beschermen. De aanpak van de rechterlijke macht door Kaczynski in Polen is een voorbeeld, hier gebruikt hij de macht die hij door zijn electoraal succes heeft gekregen om de democratie uit te hollen, ondanks tegenwerkingen door de bestaande rechterlijke ‘elite’.
De rol van het electoraat en daarmee het illiberale discours kunnen we in democratieën dus niet negeren.
Omdat de evolutie ze zo heeft geprogrammeerd, vermoed ik. We willen macht, aanzien, rijkdom omdat dat (letterlijk) in onze genen zit. Alleen laten sommige mensen zich daarbij minder weerhouden door (democratische) principes dan anderen.
Het punt is dat macht het doel is. Daar zit geen dieper doel of motief meer achter.
Wat een vreemde redenering. Meen je dat serieus? Politieke standpunten zijn toch niet biologisch gedetermineerd.
Je vraag ging helemaal niet over politieke standpunten. Die was waarom:
De populistische standpunten en retoriek zijn het middel, niet het doel.
De vraag ‘waarom doen ze dat’ sloeg op het ‘volk’ dat zich laat misleiden door de populisten. Sorry voor het misverstand. Wie een antwoord op die vraag zoekt kan niet om de rol van de politieke elite heen die het vertrouwen in de politiek keer op keer weet af te breken.
Ah, OK.
Overigens denk ik dat het antwoord daar voor een niet onaanzienlijk deel hetzelfde is: macht. Maar dan niet op individueel, maar op groepsniveau. Onvrede en Calimero-gedrag blijken heel goed te werken om (media-)aandacht te krijgen en daarmee invloed uit te oefenen op de politiek. Of op zijn minst dat idee te hebben.
Dat zijn verschillende problemen, maar het artikel gaat toch echt maar over 1 onderwerp:
dat de democratie niet zichzelf afschaft, maar afgeschaft wordt door een partijdige elite.
(en we kunnen inderdaad discussiëren of die stelling waar is).
Er is doorgeslagen Corperatism en dat geeft veel onmacht en onvrede. Het lijdt tot minder vertrouwen in bestaande politici en het opkomen van populisme.
Chris Hedges legt volgens mij de vinger op de zere plek: https://youtu.be/OGCFVc-5yTM
Inderdaad!
En die populistische partijen treden helemaal niet op tegen het Corporatism!
Hoor je Wilders protesteren tegen ISDN? of Baudet?
Of beter, stemmen deze partijen tegen verdragen die buitenlandse investeerders immuun maken voor de nationale rechtspraak?
Ingewikkelde analyse. De rol van de elites vind ik overdreven. Populisme is vooral ingestoken door traditioneel linkse volkspartijen, die hun handen afgetrokken hebben van het proletariaat en klassenstrijd en ingeruild hebben voor verwaande, elitaire issues als klimaat, gendergelijkheid en diversiteit. Die ideologische travestie heeft o.m. geleid tot een vertegenwoordigingscrisis met veel politiek daklozen, die zich in de steek gelaten voelen en verongelijkt zijn.
Bij die politieke ordening zal populisme (als beweging) goud in handen blijven houden, zeker bij een snel groeiende onderklasse en een snel verarmende lagere middenklasse van boeren, middenstanders, zzp-ers, migranten en pensionado’s.
Serieuze machtsvorming bij populisme, zal echter altijd problematisch blijven, omdat een groot gedeelte van de doelgroep electoraal onbetrouwbaar is door een ingebakken anti-politieke houding en bij verkiezingen meestal thuis blijft.
Populisme is geen politieke stroming of gedachtegoed. Je probeert hier overduidelijk de schuld bij de linkse partijen te leggen, DAT is typisch iets wat populisten graag doen.
Populisme is een middel. Een middel om steun te vergaren zodat men de macht in handen krijgt. Alles teneinde een persoonlijke agenda door te voeren. Een persoonlijke agenda die bij transparantie nooit de steun zou vergaren als dat men middels populisme kan bereiken.
We zien dit continue terug aan de rechtse kant van het politieke spectrum , incluis de VVD (130 km/uur…).
En wat we ook continue terug zien als gevolg van diezelfde rechtse kant is zelfverrijking, ontduiking van verantwoordelijkheid, afschuiven, incompetentie en corruptie.
“Populisme is geen politieke stroming of gedachtegoed”
Ja eens, het is 100% reactionair. Er ligt geen diep structurerend verhaal onder. Het is alleen maar boos. En omdat je boos bent ga je niet stemmen. Dus meer emotie dan logos en ratio. Als alle politieke stromingen hun natuurtoestand weer op zouden zoeken, zou het over zijn.
De conclusie van dat stuk maakt volgens mij duidelijk welke denkfout de auteur maakt:
Het begrip populisme staat helemaal niet voor een politieke beweging die van onderaf ontstaat en de werkelijke ideeën van de bevolking vertegenwoordigt. Populisme is politiek opportunisme dat zichzelf verkoopt als ‘de wil van het volk’. En op die manier invloed krijgt. Daar zitten inderdaad elites achter, in elk geval personen of groepen met veel geld.
Dat goed functionerende een democratie niet zomaar omvalt is bijvoorbeeld gebleken in de VS. Daar zijn de Republikeinen en hun bevriende propagandakanalen al sinds de jaren ’90 bezig met ondermijnen van de democratie. En nu, na een jaar of 25, is die op het punt gekomen dat die wat begint te wankelen. Wat mij betreft stapt Annelien de Dijn wat te makkelijk over die geschiedenis heen. Trump was geen populist die uit de lucht kwam vallen, maar het gevolg van het decennialange slopen van (het vertrouwen in) de democratie. Door, of gesponsord door, elites.
@Hans Custers: “….. die van onderaf ontstaat en de werkelijke ideeën van de bevolking vertegenwoordigt”
Er is wel degelijk een anti-immigratie-standpunt-potentieel bij een deel van het electoraat. Pim Fortuyn is daar ingesprongen. Ik voel me dankzij mensen zoals hij beter vertegenwoordigd.
Merk op dat die ideeën doorsijpelen naar andere partijen. Naar de Deense sociaal democraten en anderen.
Dat is inderdaad precies het punt. Populisten spelen in op bestaande gevoelens van racisme en xenofobie, om daarmee macht te krijgen. Die gebruiken ze vervolgens voor hun eigen belangen en eventueel die van hun financiers. “Het volk” schiet er niks mee op, maar blijft wel achter de populistische propaganda aanlopen.
En inderdaad blijven andere partijen maar in de val trappen om er achteraan te blijven lopen. Waarna extreemrechts nog extremer wordt. Als die vicieuze cirkel niet wordt doorbroken loopt op het eind de democratie gevaar. Zie de VS, waar extreemrechts na een eerste (knullige) poging tot staatsgreep gewoon is doorgegaan met het sloopwerk.