Prestatie-woede

OPINIE - In deze gastbijdrage schetst Hartger Wassink een alternatief voor de woede die nu het publieke debat domineert.

Als presteren het belangrijkste is, wordt woede het narratief. Wat nu als de woede van Daniel Blake uit dezelfde bron blijkt te komen als de woede van Trump? Velen vinden Trump vreselijk (ik ook) en kregen kromme tenen of zelfs koude rillingen van zijn inauguratiespeech (ik ook). Maar dat geeft nog geen antwoord op de vraag waarom hij verkozen is, en waarom zoveel mensen toch juichten om zijn woorden. Dit is geen verdediging van Trump, maar een poging tot begrip voor de mensen die op hem stemden.

De belofte van de naoorlogse jaren was dat je kon worden wat je wilde, als je er maar je best voor deed. Werken en studeren, discipline en volharding zouden beloond worden. Bij tegenslag waar je zelf niets aan kon doen (ziekte, handicap, ontslag) werd je geholpen door de staat, om snel weer op het goede spoor te komen. Die belofte bleek maar half waar. Nog steeds maakt het namelijk uit wie je ouders zijn, welke vrienden je hebt, om een betere studie te doen en een betere baan te krijgen.

En nog steeds maakt het uit welke vrienden je hebt, om geholpen te worden bij tegenslag. Erger: hoe meer het overwinnen van tegenslag als een individuele prestatie op zich gezien wordt (denk aan hoe we werklozen en zieken verplichten aan allerlei voorwaarden te voldoen, voor ze geholpen worden), hoe tegenstrijdiger en onrechtvaardiger de boodschap van die belofte eigenlijk is.

Geluk maakt het verschil

Voor een deel van de mensen kwam de belofte uit; zij klommen omhoog op de ladder. En zij en wij geloven maar al te graag dat ze dat aan zichzelf, hun harde werk, discipline en volharding te danken hebben.

Wat niet zo is: het is vooral geluk. Of genade, om maar eens een mooi woord te gebruiken. Genade dat hun onderweg niets is overkomen, wat het klimmen op de ladder in de weg stond. Genade dat ze, als ze wel iets overkwam, er de juiste mensen waren om hen daarbij te helpen. Maar voor het deel dat dat geluk niet had, of wie die genade niet toeviel, is het overduidelijk dat ‘presteren’ geen individuele verdienste is, maar een bijproduct van een collectief omzien naar elkaar. Van onbaatzuchtigheid en weten wat het is om offers te brengen.

Zoals Daniel Blake in de gelijknamige film onbaatzuchtig Katie helpt. Zoals Katie het offer brengt om zelf te weinig te eten, om haar kinderen te voeden.

En nu komt het. Als dan dat deel van de wereld, dat geslaagd is, ‘gepresteerd heeft,’ denkt dat dat een individuele verdienste is, en dat wereldbeeld oplegt aan het deel dat minder goed bedeeld is (nog niet geslaagd, in de heersende optiek), dan voelen degenen die minder geld hebben, minder macht, minder mogelijkheden, zich miskend.

Zij werken ook hard, zijn ook gedisciplineerd, zijn ook zeer volhardend (zie weer Daniel Blake), maar krijgen voortdurend te horen dat ze niet voldoen. Daar wordt je woedend van. En terecht.

Als er dan iemand opstaat, die die woede onder woorden brengt, die zegt: jullie zijn niet dom, niet lui, niet mislukt, dan denk je: die man begrijpt mij. Eindelijk!

Een wedstrijd met alleen verliezers

En we weten ook: mensen volgen leiders niet omdat ze een rationele afweging maken, maar omdat ze het gevoel hebben dat die leider zich met hun identificeert, dat hij begrijpt wie ze zijn. Nog sterker: als dat gevoel van identificatie er is, maakt het gedrag van de leider, of wat hij precies allemaal zegt, niets uit. Wat we ook weten uit de groepsdynamica, is dat zo’n groep vervolgens een zondebok zoekt buiten de groep, om zich tegen af te zetten. Niets creëert zoveel saamhorigheid als een gezamenlijke vijand.

Toen ik Trump zag staan, met zijn gebalde vuisten op het podium tijdens de inauguratieplechtigheid, realiseerde ik me: hier staat iemand, die tot in de kern de woede begrijpt van grote groepen mensen, die zich afgewezen voelen, buitengesloten, miskend in wie ze zijn als mens. Alleen maar omdat ze niet presteren, volgens de heersende opvatting die daarover bestaan.

En die woede richt zich op de elites: iedereen die toegang heeft tot een selecte groep anderen, om geholpen te worden bij het presteren. Journalisten met een podium, politici en bestuurders met macht, bankiers met geld. Iedereen die meer heeft dan hem of haar toekomt, en doet alsof het z’n persoonlijke verdienste is.

Die tegenstelling tussen de elites en de niet-elites, de mensen zonder contacten, zonder mogelijkheden, zonder hulp of vangnet, die voedt de identiteit van woede verder, en helpt mensen als Trump en Wilders steviger in het zadel. Dit is hun moment: hier hebben zij, die nooit iets presteerden in de ogen van de elites, eindelijk gewonnen. De tegenstander verslagen in zijn eigen spel, op zijn eigen grond. Een prestatie van formaat. Eindelijk gerechtigheid!

Maar uiteindelijk zal blijken dat deze wedstrijd alleen verliezers heeft. En dan is het te laat.

Een ander narratief

Als we dat willen voorkomen, deze strijd willen doorbreken, hebben we een ander narratief nodig, een nieuw verhaal. Van verbinding in plaats van prestatie. Van compassie in plaats van rationalisme. Van opoffering in plaats van berekening. Van vergeving en verzoening in plaats van uitsluiting en strijd.

Dat verhaal begint bij onszelf. Zolang we zelf blijven meedraaien in de illusie van prestaties als hoogste goed, van ‘de prestatie’ als individuele verdienste, voeden we de woede van de mensen die weten dat dat slechts het halve verhaal is.

Het zou helpen toe te geven, dat de rijkdom waarover we beschikken, geld, gezondheid, een leuke baan, een evenwichtige opvoeding, ons toegevallen is. Die hebben we niet verdiend. Zo vanzelfsprekend als dat alles voor sommigen is, zo onbereikbaar is het voor vele anderen.

Het gevaar van Trump is dat hij de woede van zijn kiezers, die een reële, aanwijsbare en verdedigbare oorzaak heeft, misbruikt om zichzelf op een podium te hijsen. En om zijn eigen positie te versterken, de haat tegen een willekeurige zondebok versterkt, of het nu Mexicanen, moslims, vrouwen of homo’s zijn. Zolang ze maar zwakker zijn, want hij is niet zo dom, om een sterkere tegenstander uit te dagen.

Willen wij het gevaar van mensen als Trump tegengaan, dan moeten we ze niet willen aftroeven in het uiten van haat en het tonen van onbegrip. Dat voedt slechts de tegenstellingen, versterkt slechts de beelden die over en weer bestaan. Dan zijn we weer bezig met winnen, met presteren.

Het zou vooral helpen als wij zouden begrijpen, dat het niet draait om prestaties van onszelf, maar om verantwoordelijkheid voor de ander. De verantwoordelijkheid die onlosmakelijk verbonden is met die geweldige overvloed waarin we verkeren. De verantwoordelijkheid om iedereen daarin te laten delen. Barmhartig, onbaatzuchtig, omdat die ander een mens is, net als jij.

Stoppen met moeten presteren, stoppen met willen winnen. Omzien naar elkaar. Daar kunnen we vandaag allemaal mee beginnen.