Post-atheïst | Distantiëren

COLUMN - Eigenlijk had ik een stukje willen schrijven over de herhaalde eis dat moslims zich, hoewel de Parijse aanslag tientallen malen is veroordeeld, moeten distantiëren van het uit hun naam gepleegde terrorisme. Ik zou hebben geveinsd dat ik het daarmee eens was en zou meer voorbeelden hebben gegeven. Joden zouden zich moeten distantiëren van het Israëlische nederzettingenbeleid, protestanten moesten ‘nee’ zeggen tegen de SGP en katholieken moesten afstand nemen van de pauselijke standpunten inzake seksualiteit. VVD-ers moesten zich distantiëren van Jos van Rey en René Leegte, Limburgers van de Bende van Venlo, voetballers van Willem II en Volendammers van misdrijven tegen de muzikaliteit.

Zo’n leutig stukje heet een reductio ad absurdum: je maakt je van een standpunt af door het tot in het extreme door te trekken. Door het belachelijk te maken, vermijd je de discussie over het eigenlijke onderwerp. In dit geval: is er in de islam misschien een norm aanwezig waarop je elke gelovige mag aanspreken?

Je kunt zeggen – en het is ook gezegd – dat alleen individuen bestaan, dat alleen individuen kunnen denken, dat alleen individuen iets kunnen doen en dat alleen individuen aansprakelijk kunnen zijn. Er is niets bovenindividueels. Alleen een terrorist kan verantwoordelijk zijn voor zijn daad, anderen niet.

Eén van de belangrijkste wetenschappelijke inzichten uit de twintigste eeuw is dat het zo eenvoudig niet ligt. We hebben bijvoorbeeld allemaal de individuele vrijheid op te staan wanneer we willen en aangezien we verschillende biologische klokken hebben, zouden we ook feitelijk op verschillende momenten uit bed moeten komen. Desondanks is onze gehele samenleving geordend volgens een betrekkelijk vroeg ritme: deze norm, een inmiddels contraproductieve erfenis uit een agrarische samenleving, is sterker dan onze biologische klok. Anders gezegd: ons gedrag wordt beïnvloed door bovenindividuele normen.

Kunnen er in religies ook zulke bovenindividuele normen zijn? De zelfmoordstatistieken worden vaak genoemd: religieuze mensen met een depressie maken minder vaak een einde aan hun leven dan atheïsten, terwijl protestanten weer wat meer tot suïcide zijn geneigd dan katholieken. Je zou kunnen denken dat de bereidheid geweld toe te passen eveneens bij de ene godsdienst vaker voorkomt dan bij de andere. Je zou bovendien kunnen denken dat wie als kind verhalen hoort over een profeet die ten strijde trekt tegen zijn tegenstanders, anders in het leven komt te staan dan wie als kind hoort over iemand die de hoon van zijn tegenstanders lijdzaam ondergaat. De gedachte dat er in een religie een gedeelde norm kan worden overgedragen, is niet helemáál onlogisch.

Dat wil niet zeggen dat we willoze marionetten zijn en het wil evenmin zeggen dat religieuze attitudes ten aanzien van suïcide of geweld de enige factoren zijn die ons gedrag beïnvloeden. Het is, simpel samengevat, gewoon heel ingewikkeld.

De sociale wetenschappen bestuderen dit soort onderwerpen en zijn er de laatste kwart eeuw in geslaagd de oude tegenstelling tussen individualisme en bovenindividualisme te overbruggen. Ik had daarom de afgelopen twee weken een actievere rol van de sociaalwetenschappers verwacht – de discussie was nu gebaseerd op impressies zonder empirische basis. In plaats van haar waarde te bewijzen, heeft de wetenschap het debat overgelaten aan columnisten, die dan stukjes schrijven waarin ze complexe vragen reduceren tot leutige absurditeiten. En dat is jammer. Met een wetenschap die zich van de samenleving distantieert, komen we immers geen stap verder.