Politieke polarisatie is in Nederland geen overheersende trend

Foto: Het Wereldvenster Boekomslag Polarisatie in Nederland, redactie Paul Dekker. UItgeverij copyright ok. Gecheckt 18-10-2022

22 wetenschappers hebben hun inzichten over politieke polarisatie in Nederland gebundeld in een boek. Eén van hen, hoogleraar Paul Dekker, licht toe.

Oplopende tegenstellingen, dreigende tweedelingen, groeiende onenigheid, toenemend extremisme en verruwing en verharding in politiek en samenleving: Nederlanders maken zich er al langer grote zorgen over. Het paraplubegrip voor hun zorgen is al een tijdje polarisatie.

Heb je dat woord eenmaal opgepikt, dan zie je er ook steeds meer voorbeelden van. Van spanningen in je directe omgeving tot grote voorbeelden van demonstraties. Van voor- en tegenstanders van Zwarte Piet via conflicten over stikstof- en coronabeleid tot ontsporende Kamerdebatten. Maar heeft het wel zin om hier overal het polarisatie-etiket op te plakken en hoe reëel is de impliciete aanname dat er een brede maatschappelijke polarisatietrend onder stroomt?

In de gisteren verschenen bundel Politieke polarisatie in Nederland bieden 22 politicologen, sociologen en andere wetenschappers inzichten uit onderzoek om hier antwoord op te geven, zorgelijke ontwikkelingen te onderscheiden van spookbeelden, en remedies te bezien voor zorgelijke polarisatie.

Soorten polarisatie

Politieke polarisatie gaat over vergroting van tegenstellingen. Die kan intentioneel zijn – een politicus die polariseert om een keuze scherper neer te zetten of afstand te nemen tot een tegenstander – of iets wat mensen overkomt: ze drijven uit elkaar of worden naar extremere standpunten gedreven. Dit speelt bij individuen en binnen en tussen groepen en organisaties.

In de samenleving kunnen bevolkingsgroepen meer van elkaar gaan verschillen, of over afzonderlijke kwesties kunnen opvattingen tegengestelder worden. Of opvattingen over verschillende kwesties gaan meer samenhangen en bredere ideologische tegenstellingen vormen. Of de opvattingen veranderen misschien niet, maar mensen kunnen elkaar negatiever gaan ervaren en waarderen vanwege verschillen (affectieve polarisatie).

Op de lange termijn is geen sprake van toenemend vijandige gevoelens tegenover andersdenkenden

Bovenop deze verschillende betekenissen komt dan ook nog dat we met polarisatie zowel deze ontwikkelingen kunnen aanduiden (polarisering) als de situatie van grote tegenstellingen (gepolariseerd zijn).

Geen overheersende polarisatietrends

In de bundel hebben we vooral naar ontwikkelingen gekeken. Die geven geen aanleiding om polarisatie als overheersende brede trend te veronderstellen. In de afgelopen decennia zijn verschillen van mening tussen grote bevolkingscategorieën over de hele linie niet toegenomen.

In de publieke opinie over allerlei maatschappelijke en politieke kwesties vinden we vaker convergentie dan divergentie. De ideologische samenhang in opvattingen is ook eerder afgenomen dan toegenomen. Op de lange termijn is ook geen sprake van toenemend vijandige gevoelens tegenover andersdenkenden, al neemt recent de affectieve polarisatie tussen aanhangers van verschillende partijen mogelijk wel iets toe.

Tot zover de bevolkingstrends. Wat de Haagse politiek zelf betreft laat een hoofdstuk zien dat polarisatie als strategie, verruwing en negative campaigning niet nieuw zijn. De naoorlogse geschiedenis laat er krasse voorbeelden van zien. Nieuw is wel dat er nu veel meer media-aandacht voor is en de polarisatie in de politiek via internet sneller en breder ‘landt’.

Of dat polarisatie in de bevolking bevordert is echter niet duidelijk. Wat de media aangaat, vormen algoritmen op internet een reëel gevaar dat mensen bij een eenzijdig ‘nieuwsdieet’ uitkomen. Onderzoek naar mediagebruik relativeert de gevaren echter ook: de meeste mensen zoeken geen politiek nieuws en komen ook niet bij politiek eenzijdige nieuwsbronnen uit.

Wel een nieuwe tegenstelling?

Hoewel polarisatie niet overheerst, komen uit verschillende hoofdstukken van de bundel wel aanwijzingen naar voren voor de ontwikkeling van een vage tweedeling bij verschillen in politiek vertrouwen en zelfvertrouwen en in kosmopolitische versus nationalistische voorkeuren. We vinden aanwijzingen dat deze kenmerken meer met elkaar gaan samenhangen en meer onderscheidend worden voor hoger- en lageropgeleiden en in mindere mate voor bewoners van (binnen)steden en van het platteland.

Polarisatie kan nuttig zijn om keuzen te verhelderen of bewust te maken van een probleem

Er is hier ook sprake van partijpolitieke polarisatie: er kristalliseert zich een onderscheid uit tussen (potentieel besturende) partijen met een (zelf)vertrouwende achterban en (structureel opponerende) partijen met een wantrouwende achterban. Er is hier absoluut geen sprake van een gerealiseerde tweedeling – de samenleving is nog altijd veel meer een dromedaris dan een kameel in de woorden van de Duitse socioloog Steffen Mau – maar de tendenties op zich vragen aandacht. Het is zorgelijk als houdingen tegenover de politiek zich vaster gaan verbinden met verschillen tussen bevolkingsgroepen en met politieke voorkeuren.

Ongrijpbaar polarisatiespook

Polarisatie kan soms nuttig zijn om keuzen te verhelderen of mensen bewust te maken van een maatschappelijk probleem, maar meestal duidt ze een ongewenste verscherping van tegenstellingen aan. Polarisatie kan een bedreiging zijn voor het vreedzaam samenleven, voor het vinden van compromissen en voor een democratisch en stabiel bestuur. Een beroep op redelijkheid zal zelden voldoen, zij het omdat polarisatie helemaal niet onredelijk hoeft te zijn, zij het omdat het polariseren daarvoor te sterk in de menselijke psyche verankerd is, zoals wordt beargumenteerd in twee hoofdstukken.

Andere hoofdstukken laten zien dat er wel perspectief zit in het grootschalig op internet organiseren van discussies tussen mensen met tegengestelde meningen alsook in professionele mediation in conflicten met een lange geschiedenis.

Een bijdrage die de bundel zelf hoopt te leveren, is het bestrijden van overdreven beelden van bestaande tegenstellingen. Met onderzoek laten zien dat het wel meevalt met de grote en groeiende meningsverschillen en wederzijdse animositeit kan helpen om onnodige zorgen tegen te gaan en de aandacht te richten op specifieke tegenstellingen en vijandigheid in plaats van op een groot en ongrijpbaar polarisatiespook.

De relativering van de polarisatie met feiten is belangrijk om onnodig maatschappelijk pessimisme tegen te gaan en ook om te vermijden dat mensen met twijfels en genuanceerde meningen zich niet meer publiekelijk uiten omdat ze denken dat ze moeten kiezen tussen tegengestelde blokken.

Boekomslag Polarisatie in Nederland

Dit artikel verscheen eerder bij Sociale Vraagstukken. Politieke Polarisatie in Nederland, redactie Paul Dekker, uitgeverij Het Wereldvenster is op 29 september verschenen. Paul Dekker is hoogleraar Civil Society aan de Tilburg University.
Gisteravond was in het Hartslagcafé van Studium Generale Tilburg University de sessie ‘Polarisatie in de polder’  ( opname van de livestream, begint op 14 min.30)

Reacties zijn uitgeschakeld